De verkiezingsuitslag van 15 maart laat een (verdere) versnippering van het Nederlandse politieke landschap zien. Een coalitie zal uit minstens vier partijen moeten bestaan. Hoe zal de formatie in de komende maanden verlopen? 

Voor de Nederlandse situatie geldt dat de Grondwet niets regelt over de weg van verkiezingen naar een nieuw kabinet. De Koning benoemt de ministers: dat is het wel zo’n beetje. Tegelijk is in de afgelopen twintig jaar de bemoeienis van de Kamer met de kabinetsformatie steeds verder toegenomen. Dat culmineerde in 2012 in een (voorlopig?) hoogtepunt, doordat de Kamer het staatshoofd geen rol meer heeft willen geven in de formatie. 

Juist over de eerste acht dagen na verkiezingen is in het Reglement van Orde echter helemaal niets geregeld. Dus wordt aangesloten bij wat ‘gebruikelijk’ is: in 2012 brachten de fractievoorzitters op de dag na de verkiezingen een gezamenlijk bezoek aan de Kamervoorzitter, en ‘dus’ gebeurde dat nu weer. De grootste partij mag daar een verkenner leveren en dat werd deze keer Edith Schippers. Tegelijk is het gebruikelijk dat de procedure van formeren bij elke formatie net weer even anders verloopt dan bij alle vorige. Nu al is zeker dat dat ook in 2017 weer het geval zal zijn. 

‘Hard’ in het Reglement van Orde is eigenlijk alleen dat de nieuw geïnstalleerde Kamer binnen een week (dus voor 29 maart) een of meer informateurs moet kiezen. Het kan echter ook heel goed zijn dat Edith Schippers wat meer tijd nodig heeft voor haar verkenning. Dat leidde de auteur tot deze stelling bij zijn proefschrift: ‘De behoefte bij de Tweede Kamer om het Reglement van Orde omtrent de kabinetsformatie steeds weer te willen veranderen kan er slechts in uitmonden dat de formatie zich steeds minder laat voegen naar die regels’. 

Niet dat dat op zichzelf overigens erg is: de Kamer mag altijd van haar eigen reglement afwijken. Het is een regeling sui generis waarbij op overtreding geen enkele sanctie staat. Toch dringt zich dan wel de vraag op waarom het reglement dan precies aldus is komen te luiden. Dat is niet anders verklaarbaar dan dat de Kamer graag grip wil hebben op een proces dat naar haar aard nu eenmaal bijzonder grillig is, en vooral: dat in Nederland eindeloos kan duren. Een termijn stellen aan de formatie hebben wij bijvoorbeeld nooit aangedurfd. Het is dan ook nog maar zeer de vraag of het Reglement van Orde zoals dat in 2012 is komen te luiden geheel toepasbaar zal zijn op de formatie van 2017 (en alle volgende formaties).

Het contrast met Duitsland is heel opvallend. Daar vindt men dat na verkiezingen in een maand tijd de coalitie toch wel gevormd moet kunnen zijn. De Grondwet van 1949 kent een aantal bepalingen die dat faciliteren. Het kan op zichzelf wel wat langer dan een maand duren, maar de politieke cultuur in Duitsland kent nog altijd stabiliteit als kernwaarde. Waar wij ons meteen na de verkiezingen heel druk gaan maken over de procedure van formeren, is dat in Duitsland ook een volslagen non-issue. De partijleiders onderhandelen daar ‘gewoon’ zelf. De peilingen wijzen daar zelfs al geruime tijd uit welke coalitie er zal komen na de Bondsdagverkiezingen in september. Alles wijst erop dat de twee blokken die de Duitse politiek sinds 1983 kent (CDU/CSU en FDP, versus SPD en Groenen) weer beide geen meerderheid zullen behalen – en dan komt er een grote coalitie. De versnippering is vooralsnog beperkt tot de coalities in de zestien Länder. Het is alleen nog onzeker of CDU/CSU of de SPD de grootste wordt en dus de Bondskanselier mag leveren. Dat zal dan tevens voor het eerst in de geschiedenis zijn dat er in Duitsland tweemaal achtereen een grote coalitie komt, wat de discussie over Politikverdrossenheit weer flink zal doen oplaaien. Het is intussen bepaald niet uitgesloten dat de Duitsers eerder een nieuw kabinet hebben dan wij…

----
Deze blog is geschreven door Peter Bootsma. De auteur promoveerde op 9 maart 2017 aan de Universiteit Maastricht op ‘Coalitievorming - een vergelijking tussen Duitsland en Nederland’. Het boek is verschenen bij uitgeverij Boom en is daar ook verkrijgbaar: www.boomgeschiedenis.nl

 Deze blog is gepubliceerd op Law Blogs Maastricht