My UM
My UM
Zoeken

Kan Europa zich verzetten tegen de digitale oligarchie?

Zijn EU-burgers niet meer dan de horigen van een handvol Amerikaanse monopolies? Valentina Golunova en Dani Shanley, onderzoekers aan de Universiteit van Maastricht, buigen zich over de geopolitieke en institutionele gevolgen van de nieuwe ‘digitale oligarchie’. Waarom moeten we de leiders ervan – paradoxaal genoeg – nog steeds toestemming geven om ons mee te sleuren richting een postdemocratische digitale dystopie?

Als het gaat om Big Tech “is Europa erg naïef geweest,” zegt Valentina Golunova, onderzoeker op het gebied van digitale democratie. “We hebben geen oog gehad voor de maatschappelijke impact van niet alleen de technologieën zelf, maar ook en vooral van de concentratie van macht.” Als gevolg daarvan heeft een handvol techmagnaten in Silicon Valley onevenredig veel mondiale macht gekregen en staan ze aantoonbaar buiten – of zelfs boven – de democratie.

Deze macht is het gevolg van algoritmische controle, zegt technologiefilosoof Dani Shanley. “Ze zijn de feodale heersers van het digitale kapitalisme geworden, met ons als de data-horigen. Hun filosofie bestaat uit een bizarre verzameling van overlappende ideologieën, zoals libertarisch utopisme, transhumanisme en ‘langetermijnisme’. Hun minachting voor de instellingen die hun macht zouden kunnen inperken heeft bijgedragen aan de opkomst van ultranationalistisch autoritarisme en door technologie mogelijk gemaakt surveillancekapitalisme.”

Digitale bedreiging voor de democratie

‘Techno-solutionisme’ – het idee dat technologie de meeste, zo niet alle problemen in de samenleving kan oplossen – beschouwt technologie als een zegen voor de democratie. Maar het lijkt juist een postdemocratische verschuiving mogelijk te hebben gemaakt, waarbij botfarms zich mengen in het democratische proces en er een algemene tendens is naar populisme, dat goed scoort op platforms die woede aanwakkeren. “Technologische oplossingen zijn vaak meer een pleister op de wonde van diepgewortelde maatschappelijke problemen, of leiden zelfs nog meer af van die problemen,” legt Shanley uit. “In plaats van directe democratie zien we dat de openbaarheid afglijdt naar een aandachtsmarktplaats, gedreven door woede en afleiding.”

Tot voor kort verschool de tech-wereld zich achter een masker van bescheidenheid. Meta leek bijvoorbeeld te overwegen om een raad van toezicht in te stellen na een reeks schandalen en hoorzittingen in het Amerikaanse Congres in 2018. “De verkiezing van Trump heeft het discours veranderd,” zegt Golunova. “Zuckerberg en co hebben het gevoel dat hun handen niet meer gebonden zijn; ze hoeven zich niet langer anders voor te doen dan ze zijn.”

“Technologische oplossingen zijn vaak meer een pleister op de wonde van diepgewortelde maatschappelijke problemen, of leiden zelfs nog meer af van die problemen.”

Dani Shanley

Waarom digitale platforms zo moeilijk te reguleren zijn

Digitale platforms zoals X en Facebook worden anders behandeld dan andere uitgevers, zegt Golunova. “Toen deze platforms in de VS opkwamen, draaide het debat om de bescherming van kinderen. Maar delen van de Communications Decency Act werden door het Hooggerechtshof afgewezen, omdat ze in strijd waren met het Eerste Amendement, de vrijheid van meningsuiting. Onlineplatforms zijn nog steeds vrijgesteld van aansprakelijkheid voor content van derden. In de EU werd een iets beperktere vorm van immuniteit vastgelegd in de Richtlijn inzake elektronische handel (E-Commerce Directive) en later in de Uitvoeringswet digitaledienstenverordening (Digital Services Act).”

Ze wijst erop dat digitale platforms redactionele controle uitoefenen door middel van algoritmes, het modereren van content en algemene voorwaarden. “X is een goed voorbeeld van hoeveel macht een enkele CEO heeft om stemmen het zwijgen op te leggen en bepaalde verhalen te versterken.” Dit is een ernstig probleem voor de democratie, voegt Shanley daaraan toe. “Democratie is afhankelijk van een gezond informatiesysteem en vertrouwen in expertise en instellingen. Deze worden uitgehold door de controle die deze platforms hebben.”

Dani and Valentina outside

Wat maakt ons menselijk?

Toch relativeert Shanley het allemaal meteen. “Elke technologische doorbraak gaat gepaard met veel hypes en grote beloften. Van radio, tv en internet werd voorspeld dat ze het onderwijs volledig zouden veranderen. Ze hebben inderdaad voor veranderingen gezorgd, maar lang niet in de mate die was beloofd.” Nu voorspellen sommigen dat kunstmatige intelligentie ons allemaal zal vervangen. Hypes en doemdenken: twee kanten van dezelfde medaille.

Ze waarschuwt vooral voor de vermeende onvermijdelijkheid van het afstaan van onze soevereiniteit aan technologische meesters. “Er zijn al interessante vormen van verzet gaande, zowel individueel als collectief. We hebben meer invloed dan we denken.”
 

Een minder digitaal afhankelijk Europa?

Golunova is het daarmee eens. "De EU heeft instrumenten gecreëerd waarmee we terug kunnen slaan, zoals de Digital Markets Act, op grond waarvan Apple en Meta een boete van in totaal 700 miljoen euro hebben gekregen. Dat is een belangrijke stap. De Europese Commissie aarzelt echter om X een boete op te leggen wegens schending van de Digital Services Act, ondanks het feit dat zij heeft vastgesteld dat het platform verschillende bepalingen daarvan heeft overtreden. We hebben dus de juridische instrumenten, maar vanwege de intimidatiecampagne van Trump is er op dit moment geen politieke wil."

Golunova heeft hoge verwachtingen van de nieuwe aanpak van Henna Virkkunen, tech-chef bij de Europese Commissie. “Naast het streven naar verantwoordingsplicht zullen er grotere inspanningen worden geleverd om ons onafhankelijker te maken van de VS. De nieuwe strategie maakt ook deregulering mogelijk om Europese mkb-bedrijven in staat te stellen concurrerende systemen te bouwen.” Of Europa hierin zal slagen, valt nog te bezien, maar de beleidsmakers hebben in ieder geval voorlopig hun oogkleppen afgezet.

Tekst: Florian Raith
Beeld: Hannah Lipowsky

“Naast het streven naar verantwoordingsplicht zullen er grotere inspanningen worden geleverd om ons onafhankelijker te maken van de VS.”

Valentina Golunova

Lees ook