Zondebokken, kwakzalverij en verzet; de voorspelbare reacties op een pandemie
Complottheorieën rondom een pandemie zijn van alle tijden en volgen door de eeuwen heen dezelfde patronen. Dit blijkt uit onderzoek van Timo Greve en Joris Roosen naar complottheorieën rond pandemieën.
Sinds de middeleeuwen steken bij elke epidemie complottheorieën de kop op. Een paar voorbeelden: de coronapandemie is de schuld van Aziaten, de pestepidemie werd veroorzaakt door sodomieten. Bleekwater inspuiten helpt tegen het coronavirus, terwijl een levende geplukte kip op je lijf binden de pest bestrijdt. Zowel corona als de Spaanse griep zijn het gevolg van uit de hand gelopen experimenten met biologische wapens. Zaken als mondkapjes en zeker vaccins tegen de pokken, griep en corona zijn gevaarlijker dan de ziekte zelf.
Universitair docent geschiedenis bij het University College Maastricht, Joris Roosen en zijn student Timo Greve doken samen in de archieven op zoek naar complottheorieën rondom pandemieën. Roosen is ook wetenschappelijk hoofd van het Sociaal Historisch Centrum voor Limburg, onderdeel van de Faculty of Arts and Social Sciences.
Natuurlijke reactie
Door de eeuwen heen duiken bij elke epidemie complottheorieën op die in te delen zijn in drie categorieën: de zoektocht naar zondebokken (Aziaten en sodomieten), alternatieve behandelingen (bleekwater en kippen) en verzet tegen de gevestigde orde en hun oplossingen (biologische wapens en gevaren van vaccins). Meestal zit er een soort van chronologische volgorde in het ontstaan van deze theorieën en dat is verklaarbaar, zegt Joris: “Logischerwijs zoek je als eerste naar een zondebok, dat zie je ook bij andere rampen, en dan kijk je naar een acute oplossing en oplossingen op de langere termijn. Dit is, denk ik een natuurlijk proces. Mensen willen vat krijgen op de situatie en het gevoel van zelfbeschikking en sturing terugwinnen.”
De eerste twee varianten van een complottheorie komen dus voort uit een vorm van zelfbeschikking en bescherming, wat leidt tot een zoektocht naar oplossingen, tot aan kwakzalverij toe. Als er dan daadwerkelijk een oplossing geboden wordt, zoals zelfbescherming met mondkapjes of vaccins, dan verwacht je dat deze algemeen omarmd worden. Als sinds de middeleeuwen blijkt dit niet waar, zelfs tegen oplossingen ontstaat weerstand, wat weer complottheorieën in de hand werkt. Timo: “Ook het verzet tegen oplossingen of de overheid is een manier waarop mensen zich tegen een ziekte weren. Je ziet dit ook bij andere grote gebeurtenissen, zoals 9/11.”
Ook het verzet tegen oplossingen of de overheid is een manier waarop mensen zich tegen een ziekte weren. Je ziet dit ook bij andere grote gebeurtenissen, zoals 9/11.
Timo GreveOverheid als complotdenker
Overigens, niet alleen burgers maken zich schuldig aan complottheorieën, de overheid zelf kan er ook wat van, laten Timo en Joris zien. Zo stigmatiseerde de overheid mensen die het coronavaccin weigerden als ‘viruswappies’ en ‘super spreaders’. In de negentiende eeuw overkwam dit ook mensen als de Ierse kokkin ‘Typhoid Mary’ die als super spreader tyfus naar de VS zou hebben gebracht. Joris: “In Nederland beloofde de overheid dat de maatschappij van het slot kon zodra iedereen zich liet vaccineren. Iedereen doet zijn best, maar een kleine groep weigeraars blijft de ziekte verspreiden. Vanuit de virologie weten we dat het niet zo werkt."
Bij de coronapandemie speelde de Amerikaanse president Trump een belangrijke rol bij het verspreiden van complottheorieën. “Zijn presidentschap ging gepaard met de opkomst van bewegingen, zoals QAnon, die zich tegen het establishment richtten door rechtse complottheorieën te verspreiden. Toen het coronavirus opdook, stimuleerden deze netwerken de verspreiding van complottheorieën. Hoewel de opkomst van de complottheorieën historische parallellen volgt, kun je niet ontkennen dat Trumps presidentschap een belangrijke rol speelde in de snelheid waarmee ze ontstonden.”
Hoewel de opkomst van de complottheorieën historische parallellen volgt, kun je niet ontkennen dat Trumps presidentschap een belangrijke rol speelde in de snelheid waarmee ze ontstonden.
Social media
Een andere nieuwe factor die een razendsnelle en wereldwijde verspreiding mogelijk maakte, is de opkomst van sociale media. “Als je je theorie via pamfletten moet verspreiden, dan bereik je veel minder mensen dan met sociale media”, zegt Joris. Een voorbeeld is het verzet tegen mondkapjes. Deze zorgen er immers voor dat je je eigen adem steeds weer inademt, waardoor je jezelf vergiftigt. Dit argument dook op tijdens de Spaanse grieppandemie in 1918 en tijdens corona. In 1918 bereikte de Anti-Mask League alleen de inwoners van San Francisco in 2020 ging de theorie de wereld over.
Complottheorieën zullen elke epidemie blijven vergezellen, zijn er desondanks historische lessen te trekken voor een volgende? Timo: “Met de historische parallellen en patronen in je achterhoofd kun je inschatten wat er bij een volgende pandemie gaat gebeuren.” Joris vult aan: “De overheid kan, nog voor complottheorieën de kop op steken, de bevolking met juiste informatie beter voorbereiden op wat komen gaat. Hoewel, de groep mensen die de overheid a priori wantrouwt, zul je hier niet mee bereiken.” Timo: “De overheid kan het stigmatiseren van ‘wappies’ in de toekomst beter vermijden en misschien zelfs restricties opleggen aan social media om zo de verspreiding van complottheorieën in te dammen. Hoewel dit het wantrouwen tegen de overheid ook weer kan aanwakkeren.”
Tekst: Patrick Marx
Foto's: Harry Heuts