Sommige complottheorieën bestaan voor financieel gewin. “Influencers, zoals Alex Jones voordat hij werd veroordeeld voor laster, verdienen miljoenen aan voortdurende complottheorieën die hun volgers activeren en manipuleren. Politici zetten complottheorieën in om hun ideeën te verkondigen en kiezers bang te maken en te mobiliseren.” Van Prooijen geeft aan dat populisme voorkomt op beide kanten van het politieke spectrum, maar hij wijst erop dat rechtse politici er tijdens verkiezingen aanzienlijk meer voordeel uit halen.

Een voorbeeld van een politiek relevante complottheorie is de beweging van soevereine burgers. Die gelooft dat je jezelf overheidsonafhankelijk kan verklaren, waarmee je jezelf boven de wetten van het land plaatst, zoals de verplichting om belasting te betalen. “Mensen gebruiken neppe diplomatenstickers, downloaden en printen hun eigen rijbewijzen, enzovoort. Dit is illegaal en erg problematisch, vooral voor de mensen zelf. Ze krijgen financiële en juridische problemen.”

Je moet er misschien om lachen, maar het is een heus probleem. “Er zijn ongeveer 10.000 mensen in Nederland die de Belastingdienst lieten weten zichzelf soeverein te verklaren. Het zijn vaak wanhopige mensen die dit zien als een uitweg.” Van Prooijen voegt toe dat er de (onjuiste) overtuiging bestaat dat de Nederlandse overheid €1,5 miljoen voor iedere burger heeft gereserveerd.
 

Respect en intellectuele bescheidenheid

Tijdens de pandemie ontstond in Nederland de term ‘wappie’. Dit label werd gegeven aan diegenen die openlijk aanhangers waren van complottheorieën. Het weerspiegelde een begrijpelijke wens om af te wijzen en buiten te sluiten. Maar volgens Van Prooijen ondermijnt de term het fundament van een democratische burgersamenleving. “Met dit boek wil ik zorgen voor meer begrip tussen mensen en laten zien dat iedereen kan vallen voor complottheorieën. Natuurlijk, sommige mensen zijn beïnvloedbaarder dan anderen. Maar dat betekent niet dat ze gek zijn.”

Boven alles wil hij dat de dialoog wordt voortgezet. “In het laatste hoofdstuk geef ik advies over hoe je kunt blijven praten met mensen om je heen die zijn gevallen voor complottheorieën.” Het is daarbij belangrijk om te onthouden dat de hartstocht en verdedigingskracht van de volgers vanuit hun eigen oogpunt begrijpelijk is. Als het echt waar zou zijn dat de overheid in het geheim microchips plaatst bij mensen, zou je dat ook van de daken willen schreeuwen. En je zou ook gefrustreerd raken van de mensen die die waarheid niet onder ogen kunnen of willen komen en er niets aan willen doen.

“Dialoog is niet gemakkelijk en het werkt niet altijd,” waarschuwt Van Prooijen. “Allereerst moet je niet vijandig reageren. Het is heel belangrijk om een sfeer van wederzijds respect te creëren en van daaruit tegenargumenten te geven op hun perspectief. Het helpt ook als je daadwerkelijk iets weet over de onderwerpen die je bespreekt.” Net zoals de acties die mensen ondernemen als ze vasthouden aan onjuiste overtuigingen problematisch kunnen zijn, denkt Van Prooijen dat de polarisatie tussen gelovers en niet-gelovers van complottheorieën en nepnieuws een groot probleem vormt.

“Nu influencers het internet gebruiken om complottheorieën uit te buiten voor financieel gewin, zullen we mensen over het algemeen beter moeten onderwijzen, zeker op de middelbare school. We moeten ze leren hoe ze deze technieken kunnen herkennen en vooral om kritisch te denken, om alle bewijzen in acht te nemen en rationeel te overwegen. Intellectuele bescheidenheid, het besef dat je eigenlijk niet zo veel weet over de wereld, is belangrijker dan ooit.”

Tekst: Florian Raith