Geen ruimte meer achter de tralies. Hoe lossen we dat op?

‘Code Zwart’ komt niet zomaar om de hoek kijken. Ze is ontstaan door een aaneenschakeling van besluiten en ontwikkelingen van de afgelopen jaren. Door het beleid van de kabinetten-Rutte sloot een heel aantal gevangenissen, mede omdat de gevangenispopulatie destijds laag was. “De hoeveelheid criminaliteit en de grootte van de gevangenispopulatie zijn altijd in een soort golfbeweging. In 2015 zaten we in een dal en besloot Rutte c.s. gevangenissen te sluiten. Maar nu trekken de aantallen weer aan en ontstaat een tekort”, legt Claessen uit. “Maar dat is niet het enige. Rechters zijn de afgelopen decennia ook 10 tot 20% strenger gaan straffen.” Voor kleine vergrijpen krijg je in Nederland relatief snel een gevangenisstraf opgelegd, vergeleken met andere Europese landen. 75% van de gedetineerden zit evenwel korter dan drie maanden. Kortom: de kans op een korte gevangenisstraf is in Nederland groot.

En dan is er nog een derde verandering geweest die invloed heeft op de capaciteit van de gevangenissen. Claessen: “Sinds een aantal jaren is onze voorwaardelijke invrijheidsstellingregeling, ook wel de VI-regeling, veranderd. Voorheen kwam je bij een langere gevangenisstraf na twee derde van je straftijd vrij. Had je 18 jaar gekregen, dan betekende dat 12 jaar zitten. Tegenwoordig is de VI-regeling gemaximeerd op 2 jaar, dus 18 jaar betekent nu 16 jaar zitten. Dat zorgt voor meer mensen in de gevangenis die je langer moet vasthouden. Bovendien moet je die 2 jaar tegenwoordig verdienen met goed gedrag. Vertoon je geen goed gedrag, dan verspeel je ook nog eens die 2 jaar en zit je de volle 18 jaar uit. Langgestraften zitten dus momenteel aanzienlijk langer vast.”

Kortetermijnoplossingen

Er hing een oplossing in de lucht. Een noodmaatregel die het ventieltje kon openzetten, zodat de ergste druk op het gevangeniswezen er voor even af kon. PVV-staatssecretaris van Justitie en Veiligheid Ingrid Coenradie stelde namelijk voor om bepaalde gevangenen maximaal twee weken vervroegd naar huis te sturen. Dit zou gelden voor mensen die een celstraf van maximaal een jaar hadden gekregen. Daarnaast zouden gevangenen die vastzitten wegens een zeden- of geweldsdelict niet in aanmerking komen. “Omdat een motie om deze ‘rotmaatregel’ van Coenradie tegen te houden in de Tweede Kamer tot tweemaal toe leidde tot een stemverhouding van 74 versus 74, is de motie verworpen en mag Coenradie haar voorgenomen beleid voortzetten”, legt Claessen uit. “Het wrange voor haar is toch wel dat steun voor haar beleid niet komt vanuit haar eigen partij en ook niet van VVD en BBB, maar vanuit NSC en de oppositiepartijen.”

“Een aantal populistische coalitiepartijen had andere oplossingen voorgesteld: bijvoorbeeld met 8 personen staand op één cel (PVV) of een verdere versobering van het programma met als gevolg 23 uur per dag achter de celdeur (BBB)”, zegt Claessen. “Minder activiteiten overdag betekent de facto meer tijd achter de deur, maar je zult toch ook echt iets aan resocialisatie moeten doen, wil je recidive na invrijheidstelling willen voorkomen. Dat gaat zo niet.” Claessen haalt ook de veiligheid van het gevangenispersoneel aan. Twee penitentiair inrichtingswerkers die de celdeur moet openen waarachter meerdere gevangenen staan, dat kan flink misgaan. Daarnaast kijkt Claessen ook naar de gevangenen. De oplossingen die de rechtse partijen voorstellen, zijn inhumaan. Bovendien bieden de bovengenoemde oplossingen slechts een uitkomst voor de korte termijn. “Het zou veel beter zijn om met langetermijnoplossingen te komen die capaciteit vrijmaakt voor de echte zware jongens die voor langere tijd moeten zitten. Door minder korte gevangenisstraffen op te leggen, speel je daarvoor aan de voorkant al ruimte vrij”, legt Claessen uit. “Aan de voorkant kunnen we meer met taakstraffen doen en we kunnen elektronische thuisdetentie invoeren.”

Constructief straffen

Claessen pleit al jaren voor de invoering van elektronische detentie als vervanging van een korte gevangenisstraf. “Het idee leefde al toen er nog geen sprake was van ‘Code Zwart’. In 2023 overhandigden we een burgerinitiatiefwetsvoorstel aan de Tweede Kamercommissie voor Justitie en Veiligheid en aan de toenmalige minister voor Rechtsbescherming. Dat voorstel hebben D66, CDA en NSC naar zich toe getrokken”, legt hij uit. “Er ligt nu een door wetgevingsjuristen aangepast wetsvoorstel klaar dat binnenkort ter behandeling zal worden ingediend in de Tweede Kamer.” Niet iedereen, zowel in de politiek als in de maatschappij, zal voorstander zijn van dit voorstel, omdat zij elektronische detentie niet zien als voldoende vergelding. Claessen: “Vergelding is natuurlijk een legitiem strafdoel, al heeft de ene politicus of partij daar meer mee dan de ander. Partijen aan de linkerkant van het politieke spectrum zitten meer op preventie en recidivereductie. Rechtse partijen zijn vooral voor strenger straffen en vergelding. Het midden zoekt de balans.” Uit onderzoeken blijkt dat strenge straffen doorgaans niet effectiever zijn, integendeel: na een taakstraf of elektronische thuisdetentie is er ongeveer 50% minder recidive (het opnieuw plegen van een delict) in vergelijking met een korte gevangenisstraf. Ook het kostenplaatje ziet er anders uit.

“Vergelding is een moreel-ethische kwestie. Ik ben zelf geen vergeldingsdenker, maar ik onderken dat vergelding voor veel mensen iets belangrijks is. Met die mensen voer ik niet alleen een discussie over preventie en kosten. Met hen heb ik het ook over hoe we toch kunnen vergelden, maar dan op een constructievere manier. Vanuit het herstelrecht zeg ik altijd: ‘laat mensen iets goedmaken’. Dan kom je bij taakstraffen en elektronische detentie uit. Vanuit thuis kun je naar je werk of naar school. Zo nodig doe je er nog een taakstraf bij en doe je iets nuttigs voor de samenleving”, legt Claessen uit. “Dingen mogen schuren, maar het is belangrijk dat je mensen zoveel mogelijk informatie geeft en het hele verhaal vertelt.”