De burgemeester krijgt er weer kippenvel van, als ze terugdenkt aan het moment dat ze een verdachte in de rechtszaal op het slachtoffer attendeerde. Destijds had het slachtoffer van een ernstig misdrijf nog geen spreekrecht. “Dan zei ik soms tegen de verdachte: ‘Draai je nu eens om, daar zit die mevrouw.’ Mijn collega’s vroegen dan achteraf: ‘Wat doe je nu? Dat staat helemaal niet in de strafvordering.’ Maar ik vond het zo onmenselijk om geen ruimte te maken voor contact tussen dader en slachtoffer. Om het slachtoffer geen enkele rol te geven in het strafproces.”
Dat is nu, ruim twee decennia later, flink verbeterd. “De positie van het slachtoffer heeft een enorme vlucht genomen”, zegt Rianne Letschert. “In 1992 kwam de Wet Terwee, waarmee het slachtoffer het recht kreeg tijdens de zitting een schadevergoeding te eisen. En sinds 2005 mogen slachtoffers van ernstige misdrijven in de rechtszaal vertellen wat het met hen heeft gedaan.” Voor allebei gaat dat eigenlijk nog niet ver genoeg. En in de praktijk blijkt, ook uit onderzoek van Letschert, dat slachtoffers vrij vaak verder gaan. “Ze wijzen soms de verdachte als dader aan en zeggen welke strafmaat hen gerechtvaardigd lijkt. De meeste rechters en officieren van justitie grijpen niet in. Dus eigenlijk zou de wet wat dit betreft aan de werkelijkheid aangepast kunnen worden.”

Hoogoplopende emoties
Sommige advocaten vreesden vóór de invoering van het spreekrecht dat al die emoties in de rechtszaal invloed zouden hebben op de rechterlijke macht. Ook daar deden victimologen  onderzoek naar: “De straffen zijn niet zwaarder geworden sinds slachtoffers spreekrecht hebben. Slachtoffers die zwaar emotionele betogen afsteken, komen ook meer voor in Amerikaanse films dan in de Nederlandse realiteit.” Penn-te Strake vult aan: “Als iemand slachtoffer wordt van een misdrijf, moet je een cordon om zo iemand heen vormen. Zorgen dat het zo goed mogelijk gaat de komende jaren, zowel psychisch als juridisch als financieel. Dan vind ik het een doekje voor het bloeden dat je alleen een verklaring mag voorlezen over wat het voor jou heeft betekend slachtoffer te zijn van dit misdrijf.”
Vrijuit mogen spreken in de rechtszaal betekent overigens niet hetzelfde als meebepalen wat bijvoorbeeld de strafmaat wordt. Penn-te Strake: “Dat moet een professionele beslissing blijven. Ooit was er sprake van een wetsvoorstel dat slachtoffers een stem moest geven in de vervroegde vrijlating van een TBS’er. Maar daar hebben we rechters en psychiaters voor. Als slachtoffer, zelfs al ben je bijvoorbeeld zelf psychiater, kun je geen professionele beslissing nemen.”

Cultuuromslag
Dat het slachtoffer inmiddels een positie heeft in het strafrecht, noemen de twee een ware cultuuromslag. Voor veel officieren van justitie, advocaten en rechters draaide het strafrecht altijd om de dader. Letschert: “Dat is in veel gevallen verbeterd, maar er zijn nog steeds rechters en officieren van justitie die met weinig respect voor het slachtoffer over het delict praten. Daarmee kunnen ze extra leed veroorzaken. Strafrechtadvocaten leren in hun opleiding nog steeds te weinig  over victimologie. En als je je als slachtoffer door een advocaat laat bijstaan, heb je nog steeds geen plek in de rechtszaal, maar moet je op de publieke tribune plaatsnemen. Er gaat al veel goed, maar die cultuuromslag is zeker nog niet voltooid.”
Ze geeft een voorbeeld dat vaak in colleges wordt gebruikt, over een rechter die als straf aan een verkrachter oplegde dat hij een nieuw kettinkje moest kopen voor zijn slachtoffer. De dader had het hare afgerukt tijdens de daad. Letschert: “Dat is goedbedoeld, maar helemaal fout, want die vrouw wilde zeker niet met een kettinkje van haar verkrachter rondlopen.”

Beperkingen van strafrecht
In haar onderzoek naar slachtoffers van genocide, is het niet altijd eenvoudig om de daders van de slachtoffers te onderscheiden. Ook in Nederland is die scheidslijn niet altijd helemaal zuiver, weten beiden uit de praktijk. Penn-te Strake: “Met name bij geweldsincidenten tijdens uitgaan bijvoorbeeld zie je soms dat de ‘dader’ degene is die de hardste klap uitdeelde, terwijl het ‘slachtoffer’ ook een duidelijke rol had. Dat geldt soms ook voor huiselijk geweld. En dan zie je dat het strafrecht niet de beste oplossing is. Een voorbeeld is de vrouw die ik me nog goed herinner van toen ik rechter was. Haar man werd verdacht van poging tot moord op haar. Op de zitting kwam zij mee en trillend en bevend van angst trok ze al haar verklaringen in. We moesten hem vrijspreken en drie maanden later heeft hij haar alsnog vermoord. Verschrikkelijk.” Letschert: “Als stellen in een vicieuze cirkel zitten, is hulpverlening misschien een betere oplossing dan strafrecht.” Penn-te Strake: “Absoluut. Gelukkig spelen de diverse ketenpartners als Openbaar Ministerie, politie en ook Slachtofferhulp Nederland, een steeds belangrijkere rol in dit soort zaken. Mediation aangeboden door Slachtofferhulp geeft heel goede resultaten. Het strafrecht zou niet meer ultimum remedium moeten zijn, maar optimum remedium.”

Verzoening in Afrika
Zolang aandacht voor het slachtoffer niet bij alle betrokken partijen in het hoofd en het hart zit en zolang er wetgevingsvraagstukken zijn rondom slachtofferzorg, vinden ze het heel belangrijk dat er een Europese dag van het Slachtoffer is. Penn-te Strake: “Het is een manier om het onderwerp op de kaart te blijven zetten.” Rianne Letschert doet dat ondanks haar drukke baan als rector ook nog steeds als onderzoeker. In het kader van haar Vidi-beurs gaat ze in juli anderhalve week naar Congo, om met name slachtoffers van seksueel geweld te interviewen. “Wat heeft het internationale strafhof gedaan voor het verzoeningsproces in Congo? Het feit dat een deel van de slachtoffers wel mocht deelnemen, terwijl een ander deel daarvan werd uitgesloten? Dat is de vraag.”
Het was overigens in Rwanda dat zij één van de slachtoffers ontmoette die de meeste indruk op haar maakte. “Ik vergeet er geen één. Maar deze vrouw bezocht met mij, niet voor het eerst overigens, de mannen in de gevangenis die bijna haar hele gezin hadden uitgemoord. Zij had ze vergeven en ik probeerde dat te begrijpen. Zij zei: ‘Ik kan wel eeuwig vast blijven zitten in de slachtofferrol, maar ik en het land moeten verder.’ Ze wilde geen haatgevoelens koesteren naar de daders als ze straks weer vrij zouden komen. Je zult pas weten of dat voor je is weggelegd als je zelf slachtoffer wordt en daarom mogen we ook niet oordelen over hoe mensen omgaan met wat hen overkomt. Maar dit vond ik heel bijzonder, dat zij dat zo oprecht kon. Hoe verklaarbaar het ook is om in woede of haat te blijven hangen, het helpt je niet.”