Puur ecologische schade – hoeveel moet het kosten om een bos te verbranden?

10 september 2025

Hoeveel schadevergoeding zouden bedrijven moeten betalen voor een vis, een zeehond of een volledig koraalrif dat door toedoen van de industrie omkomt? En waarom moet ons rechtssysteem een prijs plakken op het ecosysteem dat ons eigen levensonderhoud ondersteunt? Hoe een apocalyptische strandvakantie Cenay Akin inspireerde tot een zoektocht - van het regenwoud tot het noordpoolgebied - om de beoordeling van puur ecologische schade te verbeteren.

Het is moeilijk om een orang-oetan financieel te compenseren voor het verlies van een voor het ecosysteem relevant insect, zeker wanneer hij erop staat zichzelf in de rechtbank te vertegenwoordigen. Dat is het probleem waar Cenay Akin, directeur Juridische Zaken van de UM, jarenlang haar avonden en weekenden aan heeft gewijd. “Ik heb als een monnik geleefd; ik ben echt tot het uiterste gegaan om onderzoeken en schrijven te combineren met mijn fulltimebaan.”

Wie is eigenaar van ecosystemen?

Het probleem van de orang-oetan is niet zo grillig en onbeduidend als het lijkt. In een rechtssysteem dat is gebaseerd op restitutie, heb je een eiser en een vordering tot schadevergoeding nodig. “Een rechter zal je vragen welke financiële schade je hebt geleden en hoeveel compensatie je eist. Als de schade een ecosysteem betreft, staan we voor een probleem waarvoor we nog geen kader of expertise hebben om het aan te pakken.”

De technische term is ‘puur ecologische schade’, wat Akin definieert als “schade aan milieugoederen die niet onderworpen zijn aan eigendomsrechten, (inclusief maar niet beperkt tot lucht, atmosfeer, water, bodem, land, landschappen, natuurgebieden, biodiversiteit en de interactie tussen deze elementen), die geen impact heeft op een bepaald menselijk belang maar wel op een legitiem collectief belang.”

Ons rechtssysteem is gebaseerd op eigendomsrechten, dus het is van cruciaal belang om vast te stellen wie de eigenaar is. De natuur valt daarbij vaak tussen wal en schip, omdat er geen duidelijk gedefinieerde eigenaar is van bijvoorbeeld een niet al te fotogeniek maar voor het ecosysteem wel relevant insect.

Wat is de financiële waarde van natuurrampen?

Het probleem is dat we de natuur zien als een buffet van afzonderlijke hulpbronnen die elk hun respectievelijke marktwaarde hebben. “We begrijpen nog niet echt hoe deze ongelooflijk complexe ecosystemen werken, laat staan hoe we er een financiële waarde op zouden moeten plakken. Het enige wat we weten, is dat wij de natuur harder nodig hebben dan de natuur ons, en dat er uiteindelijk altijd vreselijke gevolgen zullen zijn voor de mensen die na ons komen.” Vaak zijn de zwaarst getroffenen de minder machtigen of, inderdaad, wijzelf in de (niet al te verre, maar ver genoeg om het comfortabel te kunnen wegstoppen) toekomst. Hoe zouden we een geldwaarde kunnen toekennen aan die schade? En wie zou daarvoor moeten procederen?

Akin stelt voor om, om te beginnen, de waarde van de natuur op een meer holistische manier te bekijken. Een boom is niet alleen zoveel waard als de prijs van het hout; hij is waardevol vanwege zijn vermogen om CO₂ op te nemen, zuurstof te leveren en bescherming te bieden tegen stormen. Hij heeft dus ook een intrinsieke waarde.

Cenay Akin tijdens haar promotie.

Een van de casestudy’s in haar proefschrift spoelde letterlijk aan op Akins eigen deurmat. Haar ouders bezaten een klein appartement aan het strand in Bretagne. “We gingen er meerdere keren per jaar heen. Het was een heel belangrijk onderdeel van mijn leven.” In 1999 verging daar voor de kust de olietanker MV Erika. “We waren er vlak voor Kerstmis. Alles was bedekt met pikzwarte, giftige smurrie. Je zag geen zand, alleen dode dieren. Het was een apocalyptisch tafereel en moet traumatiserend zijn geweest voor de bewoners.”

Vissers procederen; vissen niet

De regio is erg toeristisch, waardoor veel restauranthouders, hoteleigenaren en vissers inkomsten misliepen. “Deze concrete financiële schade was eenvoudig genoeg te berekenen. Het ecosysteem daarentegen, dus alle dieren, planten en gemeenschappen van micro-organismen die in de zee en op het strand leven, is van niemand. De Franse overheid, lokale autoriteiten en milieubeschermingsorganisaties hebben toen claims ingediend.”

Ook de aansprakelijkheid is hier problematisch. “Er is het oliebedrijf, dat misschien op zichzelf al een complexe eigendomsstructuur heeft, maar ook het scheepvaartbedrijf en de partij die het schip heeft goedgekeurd, enzovoort. Bovendien vertroebelt de juridische aansprakelijkheid zodra je dochterondernemingen opricht, een bedrijf dat eigendom is van en wordt gecontroleerd door het moederbedrijf. Dit vermindert ook de reputatieschade, dus het werkt als een soort rookgordijn.”

“We begrijpen nog niet echt hoe deze ongelooflijk complexe ecosystemen werken, laat staan hoe we er een financiële waarde op zouden moeten plakken. Het enige wat we weten, is dat wij de natuur harder nodig hebben dan de natuur ons, en dat er uiteindelijk altijd vreselijke gevolgen zullen zijn voor de mensen die na ons komen.”

Cenay Akin

Waarom de Exxon Valdez zo belangrijk is

Misschien wel het bekendste geval van ecologische schade is de olieramp met de Exxon Valdez, een zaak die de rechtszaal meer dan 30 jaar heeft beziggehouden. “Deze zaak viel uiteen in talloze rechtszaken, waarvan de belangrijkste de groepsvorderingen waren. Er waren bijvoorbeeld veel inheemse volkeren getroffen in hun belangen, omdat de olieramp gebeurde in een ongerepte omgeving waar mensen nog van het land en de zee leven. In feite zijn het jagers-verzamelaars die onderling handelen en niet per se een baan hebben in de conventionele zin.”

De claims van commerciële vissers, die konden vertrouwen op hun administratie en de geldende marktprijzen, konden relatief snel beoordeeld worden. De inheemse volkeren stonden daarentegen voor een zware strijd. “Als je het grootste deel van je vangst zelf opeet en het overschot ruilt voor andere goederen met je buurman, wordt het verlies veel moeilijker te kwantificeren.” Zij moesten opeens proberen een geldwaarde toe te kennen aan hun manier van leven en cultureel erfgoed.

Waarom alles een prijskaartje moet hebben

“Ik realiseer me hoe problematisch dat klinkt, maar het is een sombere noodzaak, omdat ons rechtssysteem nou eenmaal is gebaseerd op financiële compensatie. De meeste rechters zijn gewend om geldelijke claims te beoordelen op basis van materiële schade. Als je geen geldwaarde toekent aan de schade, zeg je in feite dat het niets waard is.” In het geval van de inheemse Alaskanen betekende dit dat ze een geldwaarde moesten bedenken voor de zeehonden waarop ze jagen en die ze eten, maar die niemand anders in Alaska eet en die dus geen duidelijke marktwaarde hebben.

Naast schadevergoeding moeten wetten ook de verantwoordelijke partij afschrikken om herhaling te voorkomen. “Exxon voelde de pijn duidelijk niet. Om hun investeerders gerust te stellen, verklaarde de CEO van Exxon direct na een aanvankelijk voorgestelde schikking van 1 miljard dollar aan schadevergoeding, dat dit geen probleem voor hen zou zijn. Dat laat zien dat het bedrijf geen enkele drijfveer heeft om in veiligheid te investeren. Zulke bedrijven reserveren in hun jaarlijkse prognoses al budget voor milieuschadeclaims, dat is voor hen de normale gang van zaken.”

Cenay Akin schrijft haar naam op de muur tijdens haar promotie.

Cenay Akin writing her name on the wall after her PhD defence

De waarden die worden toegekend aan ecologische schade zijn niet willekeurig, maar worden gebaseerd op geavanceerde economische analyses. “Beide partijen stellen een economisch expert aan om in de rechtszaal voor hen te pleiten.” In het geval van de Exxon Valdez leidde dit ertoe dat twee experts discussieerden over de vraag of zalm uit Alaska gelijkstaat aan filet mignon of aan spam in Japan, om zo de schadevergoeding te kunnen bepalen. “Natuurlijk kun je niet verwachten dat een rechter weet hoe Japanners over alle soorten vis denken…” Het gebruik van door de rechtbank aangestelde, onafhankelijke experts door rechters is ook een van Akins aanbevelingen.

Voorbij een gevoel van machteloosheid

Haar promotieonderzoek gaat veel verder dan juridische casestudy’s; Akin bekijkt de economie in detail. “Ik heb gesproken met enkele deskundige getuigen uit de Exxon Valdez-zaak die voor mij door decennia-oude dozen in hun garage zijn gegaan.” Ze onderbouwt haar betoog ook filosofisch. “Christine Korsgaard, een expert op het gebied van Kants Doctrine of Right, was ongelooflijk behulpzaam. Kant beschrijft ons rechtssysteem zoals wij ons eraan houden het best. Op basis van zijn werk en Korsgaards interpretaties daarvan betoog ik dat ecosystemen een morele status en daarmee dus ook wettelijke rechten hebben. Ze streven naar hun eigen welzijn – zoals wij, alleen doen ze dat niet op een uitdrukkelijk rationele manier.”

Hoewel geen van de zaken die Akin heeft onderzocht volledig succesvol was, is het niet allemaal kommer en kwel. “Er zijn zeer goede milieurechtbanken in India, Australië en Nieuw-Zeeland. En er is het BIOVAL-project, een forum voor milieurechters uit de hele EU die werken aan een standaard voor het waarderen van schade aan de natuur. Ook heeft het Internationaal Gerechtshof onlangs geoordeeld dat landen wettelijk verplicht zijn om het milieu te beschermen en schade eraan te voorkomen.”

Gemotiveerd door zowel een liefde voor de natuur als een gevoel van machteloosheid over hoe we ermee omgaan, hoopt ze een betekenisvolle bijdrage te hebben geleverd. “Ik wilde niet aan de zijlijn blijven staan. Ik wilde bijdragen aan een oplossing met feiten en normatieve filosofie. In het proefschrift heb ik alle manieren verwerkt waarop we het als juristen en rechters beter kunnen doen. Ik hoop dat dit een basis kan zijn om ons rechtssysteem bij te sturen en te veranderen hoe we over de natuur denken.”

Tekst: Florian Raith

“Ik hoop dat mijn proefschrift een basis kan zijn om ons rechtssysteem bij te sturen en te veranderen hoe we over de natuur denken.”