Als wetenschap een nulsomspel is, waarbij de winnaar – de eerste die publiceert – alle financiering binnenhaalt, dan wordt bijdragen aan kennis een overweging van ondergeschikt belang; in feite zou dan elke stap in de richting van open science irrationeel zijn. Er is een nieuwe stimulerende structuur nodig en Erkenning & Waarderen zou hierbij een rol kunnen spelen. De nationale regeling, die bij de UM wordt bepleit door Rianne Letschert, zal wetenschappers niet alleen beoordelen op gepubliceerde papers en verworven onderzoeksbeurzen. Alternatieve maatstaven zijn onder meer educatieve activiteiten, leiderschapskwaliteiten, maatschappelijke impact en publieke betrokkenheid. Met dat laatste wordt bedoeld het betrekken van de samenleving bij onderzoek, bijvoorbeeld door middel van burgerwetenschap.

"We zien nu al een cultuuromslag: de impactfactor van een tijdschrift wordt niet langer gezien als de ultieme maatstaf voor kwaliteit. Er is nu meer aandacht voor zaken als citaties of invloed op beleid." Het veranderen van de huidige dynamiek en het bevrijden van de wetenschap uit het bestaande systeem waarin zoveel druk wordt uitgeoefend, zal niet eenvoudig zijn en kan volgens Hebels alleen stapsgewijs gebeuren. "Natuurlijk zal het wrijving veroorzaken. Als de VS en China niet meedoen en het oude spel blijven spelen, dan zal elke stap in de richting van transparantie en openheid nadelig zijn voor de concurrentiepositie."

Maar Hebels is positief gestemd. "We hebben grote vooruitgang geboekt: nationale financieringsinstanties hebben open access omarmd. Ze stellen zelfs als voorwaarde om niet alleen alle resultaten te publiceren, maar ook de bijbehorende onderzoeksgegevens." Een logisch gevolg van dit streven naar transparantie is het idee van een registered report, dat wil zeggen het documenteren en publiceren van het proces vanaf de ideefase, ongeacht de uitkomst van het onderzoek. "Op deze manier kun je al peerreviews gebruiken om te zien of de opzet zinvol is, dus voordat je start met experimenten en mogelijk tijd en geld verspilt."
 

Veel vooruitgang geboekt

Rianne Fijten is oprichter van de Open Science Community Maastricht en zelf onderzoeker, net als de meeste leden. Ze is meer dan tevreden met de vooruitgang die ze ziet. "De UM doet het geweldig! Ik heb in mijn korte carrière al veel verbeteringen gezien." Tijdens een stage ontdekte ze open science en paste enkele principes ervan toe tijdens haar promotie. "In die tijd was het vaak niet makkelijk om coauteurs het nut van open access-publiceren te laten inzien. [Er moet een vergoeding worden betaald aan het wetenschappelijk tijdschrift om het artikel niet achter een betaalmuur te stoppen.] Nu heb ik veel meer vrijheid – en een hele goede baas; dat helpt ook."

Fijten begrijpt dat veel onderzoekers open science nog steeds zien als administratief gedoe: "Alle zorgen zijn terecht – laten we er met elkaar over praten en van elkaar leren. We willen dat gesprek met mensen aangaan en oplossingen aandragen." Ze beschrijft zichzelf als een open science-idealist, maar ze wijst er ook op dat, naast het bevorderen van wetenschappelijke vooruitgang in het algemeen en het bijdragen aan een duurzamere onderzoeksomgeving, "het ook voordelen heeft voor jou als onderzoeker. De gegevens die je deelt zullen worden geciteerd en je wetenschappelijke reputatie zal er bij gebaat zijn."

Open Science Community Maastricht is een initiatief van onderzoekers om open science te promoten en vragen van onderzoekers te beantwoorden. Als onderdeel van hun activiteiten rond voorlichting en bewustwording organiseerden ze het Open Science Festival. "Het was veel werk, maar ik was erg blij met de opkomst en het enthousiasme van de deelnemers!"

Tegelijkertijd begrijpt Fijten dat er structurele veranderingen nodig zijn en dat initiatieven van onderaf slechts beperkt effect kunnen sorteren. "Er gebeuren goede dingen bij de UM. Ik ben erg enthousiast over de actieplannen van de faculteiten voor open science. Ze worden specifiek afgestemd op de behoeften en mogelijkheden van elke faculteit, zodat ze het allemaal in hun eigen tempo kunnen implementeren, ook die faculteiten die sneller vooruit willen en kunnen."

Het Nationaal Programma Open Science, opgesteld op verzoek van de Nederlandse staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, heeft de steun van alle Nederlandse universiteiten. Cruciaal is dat er ook geld voor is. "Ik denk dat Nederland een van de belangrijkste aanjagers is en dat het beleid behoorlijk ambitieus is." Fijten ziet dat de generatie die zich door een meedogenloos competitief systeem heen heeft geworsteld en de replicatiecrisis heeft meegemaakt, er andere opvattingen op nahoudt. "Ik denk dat dat ook te maken heeft met de flexibiliteit van de jeugd. Ik weet zeker dat als ik zestig ben, ik ook sceptisch zal zijn over elke poging om dingen te veranderen die altijd zo zijn geweest, haha."

Open science is een kwestie van doen. "Elke onderzoeker kan iets doen om de wetenschap wat opener te maken. Al die kleine dingen samen maken een groot verschil en veranderen de cultuur." Hoewel de Open Science Community Maastricht graag iedereen wil bijpraten over de voordelen en mogelijkheden, blijft het een kwestie van gemotiveerd zijn en openstaan voor het idee. Hebels, tot slot: "We willen bewustwording creëren en advies geven – maar uiteindelijk is het aan de mensen zelf om er wat mee te doen."

Tekst: Florian Raith