Open Science: wat is het nou eigenlijk?

14 oktober 2024

De Universiteit Maastricht (UM) loopt voorop bij een grote cultuuromslag in de wetenschap: Open Science. De filosofie erachter streeft naar openheid over gegevens, bronnen en methodologie, om op die manier onderzoek efficiënter en duurzamer te maken en om het algemene publiek meer bij wetenschap te betrekken. De UM heeft een bloeiende Open Science-community. Dennie Hebels en Rianne Fijten in een gesprek over vooruitgang, het Open Science Festival en wat onderzoekers kunnen doen.

Open Science kun je zien als een antwoord op de replicatiecrisis, of op de duurzaamheidsproblemen van de wetenschappelijke ratrace, of op problematische publicatiestructuren, of op het publieke wantrouwen in de wetenschap... De kernprincipes van de versie van Open Science waarvan de UM voorstander is zijn enerzijds FAIR datagebruik – onderzoeksgegevens moeten vindbaar (Findable), toegankelijk (Accessible), interoperabel (Interoperable) en herbruikbaar (Reusable) zijn; en anderzijds open access, dat wil zeggen vrije online toegang tot wetenschappelijke informatie, zoals publicaties en onderzoeksgegevens. De UM is ook hard op weg om andere Open Science-thema's te implementeren, zoals Erkennen & Waarderen, preregistratie en open educational resources. De plannen voor die thema’s staan uitgelegd in het Open Science beleid dat in 2022 is verschenen.

Transparantie en impact

"Onderzoekers kunnen veel, maar in feite komt het neer op transparantie en impact," verklaart Dennie Hebels, open science officer van de Universiteitsbibliotheek Maastricht. "En met transparantie bedoel ik transparantie over hoe je onderzoek doet – en ook over mislukkingen."

Hij stelt dat publicaties in tijdschriften met een hoge impactfactor over het algemeen het resultaat zijn van spannende hypotheses die bewezen konden worden, maar dat het net zo belangrijk is om met de wereld te delen welke hypotheses onjuist bleken te zijn. Door niet dezelfde doodlopende weg te bewandelen, besparen concurrerende onderzoeksgroepen veel tijd en middelen. Negatieve bevindingen zijn nog steeds bevindingen: iemand heeft hard gewerkt en andere onderzoekers kunnen er nog steeds hun voordeel mee doen.

Hebels is een voormalig onderzoeker die zich nu richt op datamanagement en de implementatie van het nieuwe open science-beleid van de UM. Hij is ervan overtuigd dat een zo groot mogelijke transparantie over data – uiteraard rekening houdend met privacy, intellectueel eigendom en dergelijke – en het presenteren van data op een herbruikbare manier, de wetenschap als geheel helpt en de impact van onderzoekers enorm vergroot.

Open science is dus meer dan een reeks protocollen: het is een benadering die voortvloeit uit een idee over hoe wetenschap zou moeten zijn. "Het huidige landschap heeft iets giftigs. Ik heb niks tegen gezonde concurrentie, maar het stimuleringssysteem dat we hebben kent veel problemen. De intense druk om te publiceren maakt bevindingen niet betrouwbaarder. Van vals positieve resultaten en 'cherry-picking' tot het elimineren van uitschieters en regelrechte fraude: het haalt bepaald niet het beste uit mensen naar boven."

Cultuuromslag

Als wetenschap een nulsomspel is, waarbij de winnaar – de eerste die publiceert – alle financiering binnenhaalt, dan wordt bijdragen aan kennis een overweging van ondergeschikt belang; in feite zou dan elke stap in de richting van Open Science irrationeel zijn. Er is een nieuwe stimulerende structuur nodig en Erkennen & Waarderen speelt hierbij nu een belangrijke rol. De nationale regelingbeoordeelt wetenschappers niet alleen op gepubliceerde papers en verworven onderzoeksbeurzen. Alternatieve maatstaven zijn onder meer educatieve activiteiten, leiderschapskwaliteiten, maatschappelijke impact en publieke betrokkenheid. Met dat laatste wordt bedoeld het betrekken van de samenleving bij onderzoek, bijvoorbeeld door middel van burgerwetenschap.

"We zien nu al een cultuuromslag: de impactfactor van een tijdschrift wordt niet langer gezien als de ultieme maatstaf voor kwaliteit. Er is nu meer aandacht voor zaken als citaties of invloed op beleid." Het veranderen van de huidige dynamiek en het bevrijden van de wetenschap uit het bestaande systeem waarin zoveel druk wordt uitgeoefend, zal niet eenvoudig zijn en kan volgens Hebels alleen stapsgewijs gebeuren. "Natuurlijk zal het wrijving veroorzaken. Als de VS en China niet meedoen en het oude spel blijven spelen, dan zal elke stap in de richting van transparantie en openheid nadelig zijn voor de concurrentiepositie."

Maar Hebels is positief gestemd. "We hebben grote vooruitgang geboekt: nationale financieringsinstanties hebben open access omarmd. Ze stellen zelfs als voorwaarde om niet alleen alle resultaten te publiceren, maar ook de bijbehorende onderzoeksgegevens." Een logisch gevolg van dit streven naar transparantie is het idee van een registered report, dat wil zeggen het documenteren en publiceren van het proces vanaf de ideefase, ongeacht de uitkomst van het onderzoek. "Op deze manier kun je al peerreviews gebruiken om te zien of de opzet zinvol is, dus voordat je start met experimenten en mogelijk tijd en geld verspilt."

"Elke onderzoeker kan iets doen om de wetenschap wat opener te maken. Al die kleine dingen samen maken een groot verschil en veranderen de cultuur."

Rianne Fijten

Veel vooruitgang geboekt

Rianne Fijten is oprichter van de Open Science Community Maastricht en zelf onderzoeker, net als de meeste leden. Ze is meer dan tevreden met de vooruitgang die ze ziet. "De UM doet het geweldig! Ik heb in mijn korte carrière al veel verbeteringen gezien." Tijdens een stage ontdekte ze Open Science en paste enkele principes ervan toe tijdens haar promotie. "In die tijd was het vaak niet makkelijk om coauteurs het nut van open access-publiceren te laten inzien. [Er moet een vergoeding worden betaald aan het wetenschappelijk tijdschrift om het artikel niet achter een betaalmuur te stoppen.] Nu heb ik veel meer vrijheid – en een hele goede baas; dat helpt ook."

Fijten begrijpt dat veel onderzoekers Open Science nog steeds zien als administratief gedoe: "Alle zorgen zijn terecht – laten we er met elkaar over praten en van elkaar leren. We willen dat gesprek met mensen aangaan en oplossingen aandragen." Ze beschrijft zichzelf als een Open Science-idealist, maar ze wijst er ook op dat, naast het bevorderen van wetenschappelijke vooruitgang in het algemeen en het bijdragen aan een duurzamere onderzoeksomgeving, "het ook voordelen heeft voor jou als onderzoeker. De gegevens die je deelt zullen worden geciteerd en je wetenschappelijke reputatie zal er bij gebaat zijn."

De Open Science Community Maastricht (OSCM) is een initiatief van onderzoekers om Open Science te promoten en vragen van onderzoekers te beantwoorden. Als onderdeel van hun activiteiten rond voorlichting en bewustwording organiseerden ze in 2023 het eerste lokale Open Science Festival. "Het was veel werk, maar ik was erg blij met de opkomst en het enthousiasme van de deelnemers!"

Rianne Fijten is universitair docent bij de Maastro Clinic (oncologie) en oprichter van de Open Science Community Maastricht.

Rianne Fijten

Het Nationale Open Science Festival


Het lokale festival was een voorproefje voor de nationale variant: Universiteit Maastricht is dit jaar uitgekozen om het Nationale Open Science Festival te organiseren met financiële steun van Regieorgaan Open Science Nederland en in samenwerking met de landelijke Open Science organisaties DANS en LCRDM. Het vindt plaats op 22 oktober en wordt voorafgegaan door het Open Science Barcamp op 21 oktober, georganiseerd door OSC-NL, het landelijke Open Science communities netwerk. Het festival is al jaren een begrip in de Open Science beweging en er worden 400 deelnemers verwacht uit binnen- en buitenland om de nieuwste ontwikkelingen en uitdagingen in Open Science te bespreken. 

Hebels en Fijten zijn als vertegenwoordigers van OSCM in het organisatieteam en de programmacommissie druk bezig met de voorbereidingen voor het Barcamp en festival. Dit soort evenementen zijn volgens hen een perfecte gelegenheid, voor zowel Open Science professionals als onderzoekers die nog niet heel bekend zijn met Open Science, om van elkaar te leren, inspiratie op te doen en de koers voor de komende jaren te bepalen.

Een aantal UM-medewerkers organiseert ook sessies. Een van hen is Guangzhi Tang, assistant professor in edge computing in het Department of Advanced Computing Sciences (DACS). 
 Lees hier een interview met Guangzhi Tang (alleen Engels).

National Open Science Festival logo 22 October 20234

Eigen tempo bepalen

Tegelijkertijd begrijpt Fijten dat er structurele veranderingen nodig zijn en dat initiatieven van onderaf slechts beperkt effect kunnen sorteren. "Er gebeuren goede dingen bij de UM. Ik ben erg enthousiast over de actieplannen van de faculteiten voor Open Science. Ze worden specifiek afgestemd op de behoeften en mogelijkheden van elke faculteit, zodat ze het allemaal in hun eigen tempo kunnen implementeren, ook die faculteiten die sneller vooruit willen en kunnen."

Het Nationaal Programma Open Science (NPOS), opgesteld op verzoek van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, heeft de steun van alle Nederlandse universiteiten. Cruciaal is dat er ook geld voor is. De bezuinigingsplannen van het huidige kabinet zullen het onderwijs en onderzoek hard raken, waaronder ook Open Science-activiteiten. "Ik denk dat Nederland een van de belangrijkste aanjagers is en dat het beleid behoorlijk ambitieus is." Fijten ziet dat de generatie die zich door een meedogenloos competitief systeem heen heeft geworsteld en de replicatiecrisis heeft meegemaakt, er andere opvattingen op nahoudt. "Ik denk dat dat ook te maken heeft met de flexibiliteit van de jeugd. Ik weet zeker dat als ik zestig ben, ik ook sceptisch zal zijn over elke poging om dingen te veranderen die altijd zo zijn geweest, haha."

Open Science is een kwestie van doen. "Elke onderzoeker kan iets doen om de wetenschap wat opener te maken. Al die kleine dingen samen maken een groot verschil en veranderen de cultuur." Hoewel de OSCM graag iedereen wil bijpraten over de voordelen en mogelijkheden, blijft het een kwestie van gemotiveerd zijn en openstaan voor het idee. Hebels, tot slot: "We willen bewustwording creëren en advies geven – maar uiteindelijk is het aan de mensen zelf om er wat mee te doen."
 

Tekst: Florian Raith

Lees meer over UM Open Science

Open Science boom

Lees ook