De meeste regeringen benaderen het milieuprobleem op een eco-moderne manier: hoe kunnen we de technologie zo verbeteren dat we meer kunnen produceren met gebruik van minder hulpbronnen en met minder vervuiling. Meissner is daar sceptisch over en staat daar niet alleen in: “Dit proberen we nu al sinds de jaren ’70 en uit de data blijkt duidelijk dat het niet werkt. Steeds meer economen en wetenschappers zetten vraagtekens bij het idee van groei.”

Een bewonderenswaardig geloof in de menselijke creativiteit in combinatie met de weigering om kritisch te kijken naar de centrale tegenstelling – oneindige groei met beperkte hulpbronnen – heeft tot nu een serieus debat over de post-groei-economie verhinderd. “Post-groei is een ingrijpende culturele transitie nadat een maatschappij in een bepaalde fase van economische welvaart en modernisering terecht is gekomen. Het draait daarbij om een verschuiving van groei naar duurzaamheid en bestendigheid.”

Dat klinkt goed. Minder spullen kopen klinkt minder goed. Je inzetten voor post-groei is politiek niet handig, omdat het idee van soberheid niet echt populair zal worden. “Zelfs als beleidsmakers openstaan voor het idee, wordt het moeilijk om daar voldoende kiezers voor te vinden.” Om die reden is de kritiek op het consumentisme en het model van oneindige groei marginaal gebleven, en hoor je alleen kritische stemmen onder academici en activisten.

Hier zou minimalisme een rol van betekenis kunnen spelen, een steeds populairdere trend die dicteert dat mensen eenvoudiger moeten leven. “In de nasleep van de financiële crisis zien we diverse ideeën opkomen die de principes van productiviteit, consumptie en groei betwisten. Je hebt allemaal bewegingen die heel populair zijn. Denk bijvoorbeeld aan ontspullen en eenvoudiger leven – Marie Kondo heeft zelf haar eigen programma op Netflix.”

Opruimen is weer in opmars - nou en? Hoewel consumentisme oppermachtig blijft, wordt het toch steeds meer geassocieerd met ontevredenheid. Klagen over onze welvaart lijkt misschien banaal, maar koopkracht wordt niet langer gezien als een synoniem voor welzijn. “Uit de literatuur blijkt niet dat minder consumeren gelijk staat aan minder gelukkig zijn – het tegenovergestelde lijkt het geval.” Hoewel het onwaarschijnlijk lijkt dat we binnen afzienbare tijd allemaal Diogenes zullen imiteren, is er een groeiende behoefte aan eenvoud.

Vormen, opbrengst, veelvuldig vliegen

Meissners idee voor wetenschappelijk onderzoek naar ontspullen en dergelijke werd geboren op een vliegveld. “Ik werkte bij de universiteit van Lancaster en mijn man was in Amsterdam, dus ik reisde veel. In de boekwinkels van het vliegveld zag ik meer en meer van die zelfhulpboeken over ontspullen. Dat wekte mijn nieuwsgierigheid.” Haar wetenschappelijke achtergrond op het gebied van media en cultuur bepaalde zowel haar kijk op het onderwerp als de aanpak ervan.

Ze zal concepten uit science & technology studies (STS) combineren met een formalistische aanpak. Het formalisme leent ze van studierichtingen als kunst, literatuur en design. “Deze wetenschappers hebben een complex vocabulaire ontwikkeld om over verschillende vormen te praten, zoals het analyseren van een rijmschema van een gedicht of de compositie van een schilderij. Ik gebruik dat vocabulaire om vormen te bespreken als organisatiepatronen in de maatschappij.” Meissner is van plan om lifestyleboeken te analyseren en schrijvers, praktijkdeskundigen en activisten te interviewen.

Een van de sleutelbegrippen daarbij is opbrengst – niet alle vormen leveren evenveel op. “Ik wil uitzoeken wat bijvoorbeeld deelplatforms of woonminimalisten bijdragen aan post-groei en welzijn.” Hoewel het verminderen van de consumptie het kernbegrip vormt van zowel het minimalisme als post-groei, is er een verrassend verschil in argumentatie. “Marie Kondo’s opruimlogica levert iets op in termen van het debat over consumeren, maar houdt zich niet bezig met milieuproblematiek, zoals de vraag wat we met al die spullen moeten nadat we ontspuld hebben.”

Hierbij is een ander importproduct uit de literatuurwetenschap nuttig: focalisatie, dat betrekking heeft op het standpunt van waaruit een verhaal verteld wordt. “Vragen als ‘word ik hier blij van?’ of ‘hoe wordt mijn leven hier beter van?’ zijn individueel bepaald, waardoor ze impliciet verhinderen om na te denken over bredere maatschappelijke vragen, zoals het paradigma van accumulatie. Hetgeen de kern van haar onderzoeksvraag is.

Minimalisme zegt een oplossing te bieden voor de zogenaamde ‘wereld van het teveel’, maar kaart de problemen die eraan ten grondslag liggen niet aan. De beweging verzet zich nauwelijks tegen groeimodellen. Om te beginnen varen de minimalismegoeroes wel bij de verkoop van producten. (De ironie kan niemand ontgaan: Kondo heeft miljoenen boeken verkocht waarin ze haar lezers voorschrijft om minder boeken te kopen.) “Ze stellen nooit vragen over gevestigde waarden. Je moet eenvoudiger gaan leven, zodat je meer tijd hebt om productiever en succesvoller te kunnen zijn…”

Het ontdepolitiseren van lifestyleboeken

De minimalistische beweging is niet geneigd om de strijd aan te binden met het consumentenkapitalisme en zijn dominante positie in het culturele debat. “Ik vraag me af wat hen er van weerhoudt om meer politieke standpunten in te nemen. Misschien zijn ze bang om als radicaal te worden gezien en op die manier hun kans te verspelen om deel te worden van de mainstreamcultuur.” Omgekeerd merkt Meissner op dat duurzaamheid wordt geframed in termen van ethiek en niet van hedonisme. “Kan een circulaire deeleconomie zorgen voor een minder stressvol, eenvoudiger leven, meer welzijn, et cetera?”

 “Ik hoop dat ik uiteindelijk een aantal aanbevelingen kan doen: enerzijds voor beleidsmakers, om economische hervormingen te definiëren, anderzijds voor schrijvers van lifestyleboeken, om na te denken over de onderliggende economische en politieke kwesties, en die aan te kaarten.” Meissners inspanningen om het minimalisme een ethisch in plaats van een esthetisch fundament te geven, zouden enorm waardevol kunnen blijken te zijn. Maar ze is al tevreden met zichtbaar consuminderen als statussymbool van de welgestelde klasse: “Met het oog op de huidige milieuproblematiek is iedere reden om minder te consumeren een goede reden.”