“Hoe meer ik erover lees, hoe urgenter het onderwerp voor me wordt. Niets is dringender! De gevolgen zijn nu al verwoestend en het vindt veel sneller plaats dan de wetenschap voorspelde.” Tijdens het onderzoek dat hij deed voor zijn roman The Hungry Tide, bezocht Ghosh de Sundarbans; ’s werelds grootste mangrovebos aan zee. “Je ziet daar duidelijk wat het effect is van de stijgende zeespiegel en het zoute water dat landinwaarts stroomt. Dit heeft ervoor gezorgd dat ik meer systematisch ben gaan nadenken over klimaatverandering.”

In The Great Derangement belicht de auteur het onderwerp vanuit het perspectief van de literatuur, geschiedenis en de politiek. Hij kijkt naar de rol die kolonisatie heeft gehad in het vertragen van de industrialisatie in landen op het zuidelijk halfrond door technologische ontwikkelingen tegen te houden. Ghosh laat de dwaasheid zien van moderne megalopolissen als New York die pal aan de kust zijn gebouwd: miljoenen mensen zitten daar potentieel als muizen in een val. Hij staat kritisch tegenover het concept van de natiestaat omdat dit haaks staat op het streven naar wereldwijde oplossingen, maar het Klimaatakkoord van Parijs is zo vaag en ongeïnspireerd dat het volgens hem ook geen oplossing biedt.  

Waar maar niet aannemelijk

Als jongeman in India belandde Ghosh in het oog van een tornado, die niemand had zien aankomen. Hij probeerde deze ervaring om te zetten in een roman, maar dat lukte niet omdat de realiteit hier sterker dan fictie bleek te zijn. De worsteling van literatuur met klimaatverandering staat voor een meer algemeen tekortschieten van de cultuur er grip op te krijgen. We proberen de wereld te begrijpen door verhalen met een duidelijke oorzaak en gevolg en door menselijk gedrag. Een ordelijke samenhangende natuur zou ons toch niet mogen verrassen?

De ontwikkeling binnen de literatuur van het epische, waarin ‘het verhaal van de stam’ verteld werd, naar het realisme van de 19^e-eeuwse roman, betekende tegelijkertijd een verschuiving naar de psychologie van het individu. Wetenschappelijk rationalisme hield in dat de natuur begrepen, voorspeld en gemanipuleerd kon worden. Tijdens de Romantiek bestond er weliswaar een korte opleving van het sublieme van de natuur, maar Ghosh beargumenteert dat de roman nu onvoldoende is uitgerust om een stem te kunnen geven aan het onbekende, het buitengewone en het niet-menselijke.

Niet-menselijke stemmen

“Het strikte onderscheid tussen mens en natuur is een manier om onszelf te distantiëren van de wereld om ons heen. We moeten manieren vinden om ons op een andere manier tot deze wereld te verhouden”, aldus Ghosh. Het zou eenvoudig zijn om het toeschrijven van bewustzijn aan de natuur te verwerpen als antropomorfisme, maar Ghosh geeft aan dat het is aangetoond dat bomen met elkaar communiceren. “Jezelf afvragen of een ecosysteem zoals een bos iets wil of kan, is helemaal niet zo vreemd.”  

Voorafgaand aan de Dies Natalis geeft Ghosh een lezing over deze notie van het niet-menselijke en hoe schrijvers hier een stem aan kunnen geven. “Voor de Verlichting kreeg het niet-rationele en niet-menselijke wel een stem in de literatuur. Mensen zijn zich er altijd van bewust geweest, maar hebben het onderdrukt.” Dit past in een breder concept waarin de kwetsbaarheid en onzekerheid van ons bestaan ontkend wordt. Klimaatverandering drukt ons met de neus op de feiten. Het kost ons moeite dit te verwerken en ernaar te handelen. 

Kop in het zand steken

“Nederland is het land dat het beste is voorbereid om haar burgers te beschermen tegen de effecten van klimaatverandering, maar ze doet bar weinig aan het voorkomen ervan.” Ghosh is kritisch over de eenzijdige aard van de discussie over klimaatverandering- “eigenlijk Westerlingen die schrijven voor Westerlingen” -, en over de hypocrisie van Europa die opschept over haar CO2-reductie: “Bijna de gehele reductie is bereikt door de productie uit te besteden aan China.”

Ghosh benadrukt de veranderde geopolitieke en demografische realiteit die het debat zou moeten bepalen. “Elk gesprek over klimaatverandering dat niet focust op Azië is je kop in het zand steken.” Anders gezegd: er wonen gewoon veel meer mensen op het zuidelijk halfrond. Als al deze mensen hetzelfde ‘na mij, de zondvloed’ consumeergedrag zouden vertonen zoals gepredikt door de VS en Europa, zou dat het einde van de mensheid betekenen.

Simplistische oplossingen

De gedachte dat consumptie dé oplossing is voor een probleem dat veroorzaakt is door consumptie overtuigt niet. “Er zijn goedbedoelende Amerikanen met een haast kinderlijk optimisme en geloof in technologie die zeggen dat klimaatverandering zus en zo opgelost kan worden, maar kijk bijvoorbeeld naar Tesla: niets aan die auto wijst op een lager energieverbruik, zelfs de deuren openen automatisch.” De dogmatische status van consumptie is volgens Ghosh deel van het probleem.

“Mijn kinderen hebben niet dezelfde verwachtingen die wij hadden. Zij houden hun leven simpel en proberen duurzamer te leven. Maar”, voegt hij toe, “deze jonge meer zelfbewuste generatie is zo goed als hulpeloos zonder hun smartphone. Een verschil maken is zo eenvoudig nog niet.”

Door: Florian Raith