PiS

De afgelopen acht jaar was de partij Recht en Rechtvaardigheid (Pools: Prawo i Sprawiedliwo, afgekort PiS) in Polen aan de macht. Stukje bij beetje brak zij de Poolse democratie en rechtsstaat van binnenuit af, op zoek naar alleenheerschappij.

De PiS-regering legde rechters het zwijgen op en zette rechtbanken onder politieke druk. Ze bedreigde de vrije pers en maakte publieke media tot een spreekbuis van de regering. Ze legde de bijl aan de wortel van de rechten van minderheidsgroepen zoals lhbti’ers.

De Poolse democratie was op sterven na dood – tot de verkiezingen in oktober, die gewonnen werden door de oppositie onder aanvoering van oud-premier Donald Tusk.

De nieuwe regering-Tusk heeft het lastig, met een bonte coalitie en tegenwerking door de president die aangesloten is bij de PiS-partij. Maar één ding is duidelijk: de nieuwe coalitie zet zich in voor het herstel van de democratie. Dat is deels te danken aan de verkiezingsuitslag. Maar het zou te simpel zijn om de wederopstanding van de Poolse democratie toe te schrijven aan kiezers alleen.

Protesten

Meer dan in de stembus werd op straat de weerbaarheid van de Poolse democratie zichtbaar. Vanaf 2015 organiseerden Poolse burgers zich in rechtersverenigingen, burgerrechtenorganisaties en actiegroepen. Ze protesteerden voor rechtbanken wanneer die belangrijke beslissingen voor mensenrechten, democratie en de rechtsstaat maakten. Ze rouwden met witte kaarsen om de dood van een zwangere vrouw nadat abortus in 2020 de facto verboden werd. Ze zwaaiden met regenboogvlaggen uit protest tegen ‘lhbti-vrije zones’. Het hoogtepunt was een demonstratie tegen de PiS-regering voorafgaand aan de verkiezingen in oktober, die in Warschau een miljoen mensen op de been bracht.

Poolse organisaties riepen ook de EU op tot actie, bijvoorbeeld om Polen het stemrecht te ontnemen in de Raad van de EU. Rechters vochten bij nationale en Europese rechtbanken aan dat ze illegaal uit hun ambt waren gezet. Lhbti-organisaties brachten zaken over ‘lhbti-vrije zones’ voor Poolse rechtbanken en dienden een klacht in bij de Europese Commissie. Het was door campagnes als deze dat Poolse burgers doordrongen raakten van het belang van de verkiezingen, omdat ze lieten zien dat deze gingen over het voortbestaan van de democratie. De opkomst was dan ook historisch hoog – hoger dan in 1989, bij de eerste vrije verkiezingen na de val van het communisme

Het herstel van de Poolse democratie gaat niet over een nacht ijs, daarvoor is de schade die is aangericht door de PiS-regering simpelweg te groot. Het laat zien dat het uithollen van democratie en rechtsstaat sneller en sluipender gaat dan de wederopbouw. Dat is een les voor de rest van de EU.

Risico

Ook in Nederland, waar de grondwet tijdens de formatie ter discussie staat, bestaat het risico dat we de rechtsstaat voor lief nemen. We doen graag alsof het verval van democratische waarden en normen iets is dat aan de grenzen van de EU gebeurt, maar ook onze eigen democratie vergt aandacht en onderhoud.

Dit onderhoud, zo laten de Polen zien, is een kwestie van de lange adem. Wat gebeurt in het stemhokje is slechts een momentopname, het zijn de lange periodes tussen stembusgangen in die het verschil maken. Een levendige en weerbare democratie begint dus op straat.