“Aanleiding hiervoor waren mijn bedroevende observaties in vluchtelingenkampen.” Sonja Fransen doet al jarenlang onderzoek naar gedwongen migratie en ontwikkelingsvraagstukken zoals het beheer van vluchtelingenkampen. “Ik heb veel vluchtelingenkampen bezocht, met name in Afrika, en wat opviel, was dat ze vaak op zeer kwetsbare plekken gebouwd zijn: op heuvels of hellingen midden in de woestijn, ver van de bewoonde wereld.”

In haar onderzoek legt ze twee van de meest prangende hedendaagse kwesties naast elkaar: gedwongen migratie en klimaatverandering. “De mensen in vluchtelingenkampen zijn extra kwetsbaar voor de gevolgen van klimaatproblemen, zoals overstromingen en droogte. Aangezien deze problemen steeds vaker voorkomen, wilde ik er onderzoek naar doen.”

Locatie, locatie…

Vluchtelingenkampen staan om logistieke redenen vaak vlak bij de grens. 90% van de vluchtelingen is afkomstig uit klimaatgevoelige landen en 85% van hen is gevlucht naar een aangrenzend land. “De meeste mensen steken de grens te voet over vanwege een humanitaire ramp. Vluchtelingenkampen worden in allerijl opgebouwd door internationale organisaties met de hulp van overheden.” Soms kunnen de inwoners van zo'n kamp na verloop van tijd ergens anders terecht, maar vaak worden de pragmatische noodoplossingen semipermanent.

Vanuit politiek oogpunt zijn migratiestromen een delicate kwestie. “Net als in Europa willen overheden in bijvoorbeeld Afrika vaak geen vluchtelingen opvangen en proberen ze hen te ‘verbergen’ voor de lokale bevolking, onder andere omdat ze bang zijn dat de publieke opinie zich tegen hen zal keren.” Het politieke beleid kan slechts tot op zekere hoogte een verschil maken. “In de praktijk is er vaak zo weinig geld en zijn de omstandigheden zo slecht, dat er niets anders op zit dan er het beste van te maken met de weinige middelen die beschikbaar zijn.”

Voor hun eerste artikel over dit onderzoek selecteerden Fransen en haar team de twintig grootste vluchtelingenkampen ter wereld, die zich vooral in Oost-Afrika en Azië bevinden en waar zo'n 4,5 miljoen vluchtelingen zijn ondergebracht, en brachten ze in kaart hoe kwetsbaar deze kampen waren voor het klimaat. “We hadden uiteraard al een voorgevoel op basis van onze ervaringen in de praktijk, maar er was tot dan toe nog niet echt onderzoek naar gedaan.”

Klimaathotspots

In de afgelopen dertig jaar zagen we een toename in acute problemen als overstromingen en geleidelijk ontwikkelende problemen zoals droogte en de opwarming van de aarde. De zogenaamde klimaathotspots, plekken die extra gevoelig zijn voor deze veranderingen, ondervinden hier steeds vaker de gevolgen van. “Het wordt steeds erger en de problemen worden steeds sneller steeds groter.”

In het vluchtelingenkamp Dadaab in Kenia zitten bijvoorbeeld ruim 200.000 vluchtelingen. De meeste van hen zitten daar al dertig jaar, sinds de burgeroorlog in Somalië. De hongersnood in de Hoorn van Afrika is slechts een van de gevolgen van klimaatveranderingen die de kampen zwaar treft. “Het kamp ligt in een woestijngebied. Het is er dus erg warm, maar we zien ook dat er steeds minder regen valt. En áls het eens regent, is de bodem zo hard en droog dat die geen water kan opnemen, zodat de boel overstroomt.”

Er is een overlap tussen de regio’s die het meest vatbaar zijn voor klimaatverandering en de plekken waar vluchtelingenkampen zijn gebouwd. “We kunnen nog niet onderbouwen dat er een causaal verband is, maar het lijkt logisch dat de gevolgen van de versnellende klimaatverandering leiden tot middelenschaarste en armoede. En dat leidt weer tot meer gewelddadige conflicten.”

Met middelen van de respectievelijke overheden kunnen de nadelige effecten worden tegengegaan, maar alleen als deze middelen worden gecombineerd met goed beleid. “Een masterstudente aan de UM, Veerle Joosen, schreef haar proefschrift over het grote asielzoekerscentrum op Samos, een zogenoemd Closed Controlled Access Centre (CCAC). De locatie is gunstiger dan de Keniaanse woestijn, maar de opzet van het centrum zorgt voor andere kwetsbaarheden, zoals een gebrek aan schaduw of het feit dat de asielzoekers niet vrij in en uit mogen lopen.” De term ‘constructed vulnerability’ (gecreëerde kwetsbaarheid), die Joosen gebruikt om de klimaatkwetsbaarheid in het asielzoekerscentrum te beschrijven, verwijst niet zozeer naar door de mens veroorzaakte klimaatverandering, maar eerder naar het vluchtelingenbeleid dat mensen minder veerkrachtig maakt.

Een kwestie van beleid

Een probleem dat niet direct verband lijkt te houden met de kwetsbaarheid voor klimaatgebeurtenissen, is het feit dat vluchtelingen geïsoleerd zijn van economische activiteit. De steden zijn overvol en grond is schaars. Daardoor zijn de kampen vaak afgesloten van steden en de mogelijkheden die deze steden bieden. “Mensen mogen zich niet verplaatsen, mogen niet werken en kunnen dus niet sparen. Als er zich een natuurramp voordoet, kunnen mensen niet ontsnappen en hebben ze geen mogelijkheden om de situatie het hoofd te bieden. Zelfs in ontwikkelingslanden zijn vluchtelingen veel vatbaarder voor klimaatgebeurtenissen dan de lokale bevolking.”

Niet elk gevaar hoeft ook daadwerkelijk een ramp te worden. “Nederland ligt onder de zeespiegel, maar dankzij beleid en infrastructuurprojecten is de bevolking relatief veerkrachtig.” In het slechtste scenario kunnen we altijd nog naar het bergachtige Oostenrijk en Beieren vluchten. Het vrij verkeer in de EU is een politieke keuze, en de regels omtrent vluchtelingen zijn dat ook.

Slechte leefomstandigheden kunnen mensen traumatiseren, maar het vooruitzicht daarvan weerhoudt hen er niet van om te komen. “Voor vluchtelingen uit Zuid-Soedan is alles beter dan de situatie in Zuid-Soedan. Uit onderzoek blijkt overigens dat vluchtelingen zelfs een positief effect kunnen hebben op de economie als het beleid liberaal genoeg is.” Als voorbeeld noemt Fransen het integratiebeleid van Oeganda. “Mensen mogen het kamp verlaten om te gaan werken, zich onder de bevolking te begeven, een gezin te stichten en een bedrijf op te richten.” Fransen heeft een financieringsaanvraag ingediend om onderzoek te doen naar de effecten van dit beleid op het verlagen van de klimaatgevoeligheid van mensen.

“We moeten onze aanpak herzien en voorbij het bouwen van vluchtelingenkampen kijken.” Fransen hoopt haar onderzoek verder uit te breiden, het onderwerp te integreren in het onderwijs en meer internationale samenwerkingen op te zetten. “Het onderzoek van UNU MERIT is gericht op beleid en we willen een verschil maken. Daar doen we het voor.”

Door: Florian Raith

^{Foto UM homepage: Pete Lewis/Department for International Development | Flickr | CC BY 2.0 DEED}