Limburg en zijn grenzen: De nabijheid van het buitenland in de Limburgse cultuur en geschiedenis

In Limburg is de nabijheid van naburig buitenland beter voelbaar dan in andere Nederlandse provincies. Dat betekent niet alleen dat Limburg bekend staat om zijn "on-Nederlandse" karakter en prat gaat op zijn internationale gerichtheid, het betekent ook dat in het Limburgse cultuurlandschap de aanwezigheid van grenzen en breuklijnen meer naar voren treedt. Als Europa gedefinieerd kan worden als een "wirwar van grenzen", dan is dat bij uitstek in Limburg goed te bespeuren. Grenzen omvangen ons en doorkruisen onze sociale omgang en ons cultureel blikveld. 

De Limburgse ervaring van en met grenzen vormt het thematische kader van deze collegereeks, waaraan onder meer de vier UM-hoogleraren met een Limburgse leeropdracht meewerken. De grenzen die aan de orde worden gesteld zijn politiek, historisch, juridisch, talig en landschappelijk.

De afzonderlijke colleges:

1. Staten, hun grenzen en hun grensgebieden: bijvoorbeeld Limburg (Leerssen / 9 sept)
2. Aan de rand, in het midden: Limburgse geschiedschrijving en haar grenzen (Roosen / 16 sept)
3. Grenzen en overheden in vroegmodern Limburg (Van Hofstraeten / 23 sept)
4. Grenzen tussen ‘wij’ en ‘zij’ in Limburg (Cornips / 30 sept)
5. ‘Löss is more’: de inkadering van het Limburgs landschap (Randeraad / 7 okt)

Staten, hun grenzen en hun grensgebieden: bijvoorbeeld Limburg
Prof. dr. Joep Leerssen, hoogleraar Limburg en Europa (UM) / Tracé – Limburgs Samenlevingsarchief
9 september

Staten hebben een territorium en dat territorium is omgrensd. De staatsvorming in Europa is in een belangrijke mate een geschiedenis van hoe met over grenzen heeft gedacht en hoe ze op de plek terecht zijn gekomen waar ze nu lopen. De belangrijkste overwegingen in dat proces waren tot circa 1700 dynastieke status, economische inkomsten en militaire strategie. In Limburg zien we de sporen daarvan van de Slag van Woeringen (1288) tot en met de belegering van Maastricht door Lodewijk XIV (1672). Daar kwam sinds de 18e-eeuwse verlichting het beleidsoogmerk van de statelijke (politiek/economische) efficiëntie en integratie overheen. Na 1800 speelden de (vermeende) culturele geaardheid en het collectieve identiteitsbesef van de bevolking een grote rol. Door de vele manieren om grenzen te definiëren raakte Limburg steeds meer verstrikt in een wirwar van breuklijnen. Van 1945 tot het verdrag van Maastricht (1992) vervaagden de Europese binnengrenzen, waar Limburg sterk van heeft geprofiteerd; maar in de 21e eeuw zijn grenscontroles weer aan de orde van de dag, of het om Corona-besmettingen of ongewenste vreemdelingen gaat. 

Aan de rand, in het midden: Limburgse geschiedschrijving en haar grenzen
Dr. Joris Roosen, universitair docent vakgroep geschiedenis (UM) / Tracé – Limburgs Samenlevingsarchief
16 september

In deze lezing onderzoekt Joris Roosen hoe Limburgse historici letterlijk en figuurlijk tegen grenzen aanlopen. Als geografisch grensgebied tussen Nederland, België en Duitsland neemt Limburg een bijzondere plaats in binnen de geschiedschrijving: vaak aan de rand gepositioneerd, maar historisch juist een kruispunt van culturen, talen en tradities. Aan de hand van thema's als mijnbouw, industrialisatie, religie en cultuur laat Roosen zien hoe regionale geschiedenis balanceert tussen lokale betrokkenheid en academische desinteresse, tussen nationale kaders en grensoverschrijdende werkelijkheden. Wat betekent het om als historicus ‘op de grens’ te werken – en welke inzichten levert dat op?

Grenzen en overheden in vroegmodern Limburg
Prof. dr Bram van Hofstraeten, hoogleraar Limburgse Rechtsgeschiedenis (UM)
23 september

Tijdens de vroegmoderne periode was het huidige Limburg versnipperd over tal van territoria, die elk deel uitmaakten van uiteenlopende politieke constellaties. Hertogdommen als Gelre, Kleef en Gulik, het graafschap Loon, het prinsbisdom Luik en de zogenoemde Landen van Overmaas bepaalden mee het Limburgse geopolitieke landschap, samen met kleinere, rijksonmiddellijke entiteiten zoals Thorn en Wittem. Binnen deze staatkundig afgebakende gebieden bestond bovendien een bijkomende laag van juridische grenzen. Elk territorium kende een eigen rechtsstructuur met afzonderlijke rechtbanken en rechtsregels. Van belang zijn de lokale schepenbanken en hogere beroepsinstanties; maar ook kerkelijke rechtbanken en feodale leenhoven speelden een rol. Zo ontstond een juridisch labyrint waarin het begrip ‘grens’ niet enkel geografisch, maar ook institutioneel vorm kreeg — een complexiteit die vandaag nauwelijks nog te ontwarren lijkt. De situatie werd nog ingewikkelder doordat deze grenzen niet statisch waren, maar doorheen de vroegmoderne periode aan verandering onderhevig waren. Deze lezing beoogt dit kluwen te ontrafelen.
 

Grenzen tussen ‘wij’ en ‘zij’ in Limburg
Prof. dr Leonie Cornips, hoogleraar Taalcultuur in Limburg (UM)
30 september

De Nederlandse provincie Limburg is grotendeels omsloten door grenzen met het buitenland: 212 en 139 kilometer grens met respectievelijk Duitsland en België, slechts 113 met de rest van Nederland. 
In zijn huidige vorm bestaat de provincie pas sinds 1839. Limburg is daarvóór nooit een territoriale eenheid geweest. Een sterk gevoel van regionale eigenheid, gekoppeld aan de provincie als territoriale eenheid, wordt dag in dag uit door Limburgers beleefd en tot uiting gebracht, onder meer in het gebruik van het dialect en door het vieren van als eigen beleefde feesten zoals carnaval. Maar ook worden talige en taalculturele elementen ingezet om grenzen tussen ‘wij’ en ‘zij’ binnen Limburg te creëren. In deze lezing gaat Cornips in op hoe en waarom taalkundigen/dialectologen grenzen trekken in Limburg en wat de effecten daarvan zijn op het trekken van grenzen tussen ‘wij’ en ‘zij’ op sociale en traditionele media. Kortom, welke taalculturele ideeën zijn belangrijk in de verscheidenheid waarin grenzen vorm en inhoud krijgen in Limburg?

‘Löss is more’: de inkadering van het Limburgs landschap
Prof. dr. Nico Randeraad, hoogleraar vergelijkende regionale geschiedenis, in i.h.b. van Limburg en aangrenzende regio's (UM) / Tracé – Limburgs Samenlevingsarchief
9 oktober

Landen en provincies hebben grenzen maar in hoeverre kent het landschap grenzen? Een geoloog zal die vraag waarschijnlijk anders beantwoorden dan een archeoloog of een historicus. Op een geologische kaart van West-Europa komt Limburg niet als vanzelf naar voren, net zomin als de meeste andere territoriale eenheden overigens. Nu de lands- en provinciegrenzen in onze regio sinds een kleine twee eeuwen getekend zijn, kunnen we de vraag stellen in hoeverre het landschap zich heeft aangepast aan de inspanningen van de landmeters. Of beter, in hoeverre hebben bestuurders, ingenieurs, architecten en burgers een (herkenbaar) Limburgs landschap geschapen?