Wat gaat er gebeuren nu de Brexit achter de rug is? “Die is helemaal niet achter de rug,” zegt Christine Neuhold. “Het onderhandelingsproces over de toekomstige relatie begint nu, maar dat hoeft niet te betekenen dat het Verenigd Koninkrijk eind dit jaar de EU verlaat; de overgangsperiode kan tot 30 juni nog steeds verlengd worden. Het Verenigd Koninkrijk heeft dit uitgesloten, maar we zullen zien hoe het gaat uitpakken.”

Tot het einde van 2020 zal de relatie tussen de EU en het Verenigd Koninkrijk praktisch gezien in grote lijnen hetzelfde blijven, maar op het politieke vlak gaat er veel veranderen. “Per 1 februari is het Verenigd Koninkrijk geen lid meer van de instituties van de EU. Van de 73 Britse zetels in het Europees Parlement worden er 27 herverdeeld over de lidstaten, en 46 achter de hand gehouden met het oog op mogelijke nieuwe lidstaten. Het Verenigd Koninkrijk had al geweigerd om een nieuwe commissaris af te vaardigen naar de Europese Commissie.”

“Het Verenigd Koninkrijk heeft grote invloed gehad op de koers van Europa en op de manier waarop de Europese instituties gemanaged worden,” zegt Neuhold. “Britse carrièrediplomaten in Europa hebben lange tijd de reputatie gehad van ongelooflijk goed voorbereide, ervaren en hele harde onderhandelaars – alle anderen moesten daarom ook harder gaan lopen.” Hoewel ze er voortaan niet meer bij zullen zijn, is de impact en de erfenis van het Verenigd Koninkrijk van blijvende aard.

Brexit-schaduw valt twee kanten op

Omgekeerd denkt Neuhold dat “de Brexit een lange schaduw zal werpen op de toekomst van het Verenigd Koninkrijk.” De invloed op de binnenlandse politiek is groot geweest, van de laatste algemene verkiezingen die werden gezien als een referendum over het oorspronkelijke referendum, tot de nieuwsagenda en het feit dat het onderwerp de laatste drie jaar Westminster gedomineerd heeft. "Het is naïef om te denken dat je jezelf makkelijk kunt losmaken van een institutioneel en wetgevend apparaat dat decennialang is gegroeid.”

Europa gaat de gevolgen ook voelen. “De verschillende partijen in het Verenigd Koninkrijk steunden pan-Europese allianties die nu verzwakt zullen worden. In het algemeen was het Verenigd Koninkrijk huiverig voor Europese integratie, evenals voor de milieu- en sociale standaarden die de EU oplegde, terwijl hun buitenlandse politiek heel veel rekening houdt met de belangen van de VS. Dit gaat allemaal een beetje veranderen, nu zo’n invloedrijke partner is vertrokken.”

Neuhold zegt dat na drie jaar van koortsachtige voorbereiding het stof wat is neergedwarreld, in ieder geval in de EU. “Ik denk nog steeds dat de politieke gevolgen groter zullen zijn dan we op dit moment kunnen voorzien.” Dat geldt ook voor het Verenigd Koninkrijk. Zoals bijna iedere criticus denkt ze dat het narratief van ongecompliceerde wereldwijde handelsakkoorden, zoals de Brexitcampagne die propageerde, simplistisch en misleidend is.

Cijfers die niet kloppen en gebrek aan nuance

“Het is extreem moeilijk om duizenden pagina’s aan handelsakkoorden exact na te leven, laat staan om ze uit te onderhandelen.” Neuhold wijst ook op het selectieve karakter van gepolitiseerde handelsakkoorden. “Als we tegen TTIP protesteren, waar zijn we dan eigenlijk tegen? Het hele verdrag? Bepaalde paragrafen? De algemene strekking? Het is onmogelijk om dit aan het brede publiek in simpele termen uit te leggen…”

Daarom denkt ze ook dat het referendum om te beginnen al zo’n slecht idee was. “Het is goed om kritisch te zijn, maar het antwoord is meer informatie en genuanceerd debat. Als ik zo’n vraag aan mijn studenten zou voorleggen, zou ik het jammer vinden als ze maar 6 duizend woorden zouden hebben om hun oordeel in samen te vatten. Maar de vraag voorleggen in termen van ja of nee is gewoonweg politiek onverantwoordelijk.”

Nu duidelijk wordt wat voor ontmoedigende ervaring het is om de EU echt te verlaten en de achterblijvende lidstaten nader tot elkaar gekomen zijn en Euro-scepsis geen vaart meer maakt, heeft de EU een institutionele crisis af kunnen wenden. Toch denkt Neuhold dat de Europese instituties hier een kans hebben laten liggen om een goede dialoog te starten en tegenwicht te bieden aan de perceptie dat de EU ondemocratisch is.

Ze herinnert zich een folder uit 2005, waarin de voordelen van een Europese Grondwet uit de doeken werden gedaan. “Op dat moment had ik al meer dan 10 jaar Europese kwesties bestudeerd, maar zelfs ik vond het lastig om het eens te zijn met de in de folder beschreven voordelen.” Het Verdrag tot vaststelling van een Grondwet voor Europa werd verworpen in referenda in Frankrijk en Nederland – zonder het gewenste debat op basis van feiten – waarna het werd omgedoopt in het Verdrag van Lissabon en geratificeerd.

“Wat men zou moeten leren van de Brexit is niet alleen dat het eng is om uit de EU te stappen. We zouden de voordelen van het EU-lidmaatschap meer tastbaar moeten maken: van de kosten voor roaming tot vrij verkeer. Ik ben bijvoorbeeld een Oostenrijker die voor een Nederlandse universiteit werkt, in België woont en twee Frans sprekende kinderen heeft. Dat zou ongelooflijk moeilijk zijn zonder al die structuren.”

Denkt Neuhold dat het genuanceerde debat een kans maakt tegen demagogie? “Je kunt op zijn minst proberen elkaar tegemoet te komen en je best doen een verschil te maken. Hoe dan ook, de Europese instituties kunnen proberen om de praktische voordelen waarvan academici zoals ik profiteren, beschikbaar te maken voor zoveel mogelijk mensen, en nog meer doen om de positieve kanten van de Europese integratie voor het voetlicht te brengen.”