Het pensioenseminar wordt geopend door dagvoorzitter Gerard Rutten. Alvorens met de deelnemers het programma van de dag te doorlopen, geeft hij een eerste aanzet door met name de volatiliteit en solvabiliteit van de pensioenmarkt ter sprake te brengen. Hij wijst op de noodzaak van flexibiliteit in het nieuwe pensioensysteem. Een van de grote issues waar we nog mee worstelen, is het invaren van oude rechten. Het zou de flexibiliteit ten goede komen, wanneer de oude rechten in het nieuwe systeem meegenomen zouden kunnen worden. De juristen worden uitgenodigd dit als een opdracht op te pakken.

In de presentatie van Roland Brandsma wordt een aantal typische pensioenbegrippen uitgelicht die centraal staan in de huidige pensioendiscussie die gaande is in Nederland. Door het stellen van prikkelende vragen lokt hij reacties uit van de aanwezige deelnemers. Items als collectieve pensioenopbouw, pensioenpremie, rente en rendement, de pensioengerechtigde leeftijd en de levensverwachting worden ter discussie gesteld. Zo wordt de deelnemers de vraag voorgelegd of ze vinden dat mensen gedwongen moeten worden mee te doen in de pensioenregeling. Volwassen mensen hebben de vrijheid om zelf beslissingen te nemen ten aanzien van vele belangrijke zaken in het leven (veranderen van baan, kopen en financieren van huis, krijgen van kinderen, abortus en euthanasie, etc.). Is een verplichte deelname dan nog wel van deze tijd? Jongeren zien niet waarom zij moeten betalen, mede ten gunste van anderen. Zij willen niet meedoen in de collectiviteit, ze kunnen het zelf. Dit laat duidelijk een verschuiving naar de DC-regelingen zien en zou aangemerkt kunnen worden als een eerste aanzet tot het laten verdwijnen van de collectiviteit. Een dergelijke tendens zou met zich kunnen brengen dat op zichzelf staande pensioenfondsen niet meer nodig zijn en dat we naar een pensioenmarkt moeten met diverse pensioeninstellingen die met elkaar concurreren. Ongeacht deze ontwikkeling blijft de vraag hoe het pensioen gewaardeerd moet worden; welke rente moet hierbij gehanteerd worden? Je kunt de rekenrente loslaten, maar je moet dan wel met een goed alternatief komen. Waarom wordt bijvoorbeeld niet gekozen voor een rekenrente die gekoppeld wordt aan de inflatie? Om tegemoet te komen aan de pensioenproblematiek wordt de pensioengerechtigde leeftijd verhoogd. Een ieder wordt geacht langer door te werken, terwijl niet iedere werknemer dit wil. Moet je dan geforceerd sturen op langer doorwerken, terwijl elders in Europa veel werkelozen zijn. Is dat een sociale keuze? Los je met langer doorwerken wel alle problemen op? Onder verwijzing naar Aubrey de Grey, een Engelse ouderdomsprofessor, eindigt Brandsma zijn presentatie dat dit toch allemaal relatief is. Een mens is als een auto; is een onderdeel stuk, dan wordt het vervangen. Het is echter een (persoonlijke) vraag hoe ver je hiermee wilt of moet gaan.

Anouk Bollen haalde in haar presentatie de vergrijzingsproblematiek aan die in heel Europa speelt en dus ook in Nederland. Vanuit Europa worden de lidstaten gestimuleerd om én de arbeidsparticipatie en mobiliteit van ouderen te bevorderen én te zorgen voor een adequaat en houdbaar pensioen. Een van de maatregelen om dit te bewerkstelligen is het verhogen van de pensioenleeftijd. Daarbij dient echter in acht te worden genomen dat werknemers niet zonder meer langer gaan werken. Bovendien laat het nieuwe pensioencontract een verschuiving in de risicosfeer zien richting de deelnemer. Deze risicoverschuiving in de pensioensfeer kan een compensatievraag doen ontstaan bij de deelnemer. Gelet op de samenhang tussen beide sferen zou financiële ruimte die ontstaat in de pensioensfeer ingezet kunnen worden in de arbeidssfeer om de arbeidsparticipatie te bevorderen om zo een optimale aansluiting te bewerkstelligen met de pensioensfeer. Vanuit de fiscaliteit worden maatregelen getroffen om de werknemer te prikkelen zijn financiële planning zodanig af te stemmen dat hij langer gaat doorwerken dan wel kiest voor een gefaseerde uittreding uit het arbeidsproces. Daarbij heeft het kabinet oog voor de realiteit en biedt ook mogelijkheden om flexibel (eerder) uit te treden. De fiscale stimuleringsmaatregelen overziend moet echter geconstateerd worden dat de werknemer zoveel gedetailleerde mogelijkheden geboden wordt dat het onbegonnen werk is van hem te verwachten dat hij zich van al deze maatregelen (en de achtergronden) bewust is en deze vervolgens zelfstandig kan inpassen in zijn inkomensplanning. De bedoeling is goed, maar het dreigt zijn effect te missen vanwege het ontbreken van de bewustwording bij de werknemer. Dit kan echter voorkomen worden wanneer werkgevers enerzijds en pensioenfondsen en –verzekeraars anderzijds hierin hun verantwoordelijkheid nemen en bereid zijn in samenspraak de werknemer concrete handreikingen te geven bij zijn financiële planning, ook wanneer dat betekent dat zij buiten hun eigen kader moeten treden. 

Governance Asset Liability Management (ALM), Replicating Portfolio’s en Risicomanagement
ALM en risicomanagement zijn niet meer weg te denken uit de pensioen- en verzekeringswereld. Als het gaat om lange termijn verkenningen is ALM een van de belangrijkste hulpmiddelen, waarbij de optimale beleggingsportefeuille veelal de resultante is. Vervolgens vindt de vertaalslag plaats naar de operationele portefeuille en is het ALM-traject afgerond. Daarna wordt het risicomanagement traject ingezet. 
Deze aanpak kent in de praktijk vaak een aantal manco’s. De twee belangrijkste zijn, dat:

1. alvorens de ALM-studie te beginnen er geen duidelijke doelstellingen worden geformuleerd en
2.  ALM en risicomanagement geen interacterende trajecten zijn. 

Governance ALM

Bij de traditionele aanpak van ALM is de doelstelling niet het uitgangspunt, maar het resultaat van een rekenexercitie. Vandaar dat wij naar een aanpassing van ALM hebben gezocht, waarbinnen de doelformulering en randvoorwaarden uitgangspunt vormen. Met dit geheel wordt een nieuw soort ALM-model gevoed. Dit model genereert geen optimale oplossingen maar brengt de ruimte van mogelijke oplossingen in kaart. Indien de randvoorwaarden te stringent zijn, wordt direct duidelijk dat de doelstelling niet haalbaar is. Het is dan aan het bestuur om de doelstelling bij te stellen, dan wel de randvoorwaarden te verruimen. Deze vernieuwde methodiek noemen wij Governance ALM omdat het aan het bestuur is om de doelstelling te bepalen, randvoorwaarden te stellen en vervolgens tot keuzes te komen. Dat leidt tot vooraf anticiperen in plaats van achteraf repareren.

Replicating Portfolio’s

Als het bestuur de beleidskeuzes heeft gemaakt en geïmplementeerd, is het zaak om frequent te monitoren of het pensioenfonds of de verzekeraar nog op koers ligt. Uiteraard dienen er maatregelen getroffen te worden als dat niet het geval is. ALM en risicomanagement dienen dus continue te interacteren. ALM-modellen hebben echter als nadeel dat het doorrekenen van één scenario al gauw uren duurt. Daarom hebben we naar een methodiek gezocht die de uitkomsten van het ALM-model heel nauw repliceert, maar dat doet in een fractie van de tijd. Dat is de replicating portfolio geworden. Het idee achter deze replicating portfolio is dat de feitelijke verplichtingenstructuur en de beleggingsportefeuille heel nauw benaderd kunnen worden door een tweetal beleggingsportefeuilles die het risicoprofiel van de beleggingen en verplichtingen zo goed mogelijk nabootsen. Deze beleggingsportefeuilles noemen we de replicating portfolio’s. Het volgen van de feitelijke verplichtingenstructuur en van de feitelijke beleggingen komt dan overeen met het herberekenen van de marktwaarde van deze twee replicating portfolio’s. En dat gaat razend snel. 

Risicomanagement

Nadat de replicating portfolio’s zijn geconstrueerd dient het risicomanagementsysteem geoperationaliseerd te worden. In de praktijk zien we vaak dat een dergelijk systeem enkel de waarde van risicoparameters meet. Dat is eigenlijk geen risicomanagement, maar risicomonitoring. Het is de interactie tussen meten en beheersen die cruciaal is voor het welslagen van het risicomanagement. Daarom zijn deze replicating portfolio’s van cruciaal belang. Deze voeden niet alleen het risicomanagement systeem met de waarde onder verschillende economische scenario’s, maar geven ook direct aan wat de impact is van beheersmaatregelen die getroffen kunnen worden. 

Tot slot

Governance ALM, Replicating Portfolio’s en Risicomanagement is een drie-eenheid. Het op een juiste manier inregelen van dit geheel van instrumenten leidt ertoe dat een organisatie niet alleen in control is, maar dat ook blijft. 

Claudette Blankestijn en Elianne Janssen sloten de dag af met de verhoging van de pensioenleeftijd in de praktijk. Uit een peiling van PwC onder 80 grote Nederlandse werkgevers blijkt dat werkgevers de verhoging van de pensioenleeftijd als positief ervaren, maar slechts 40 procent wil ook daadwerkelijk haar werknemers langer laten doorwerken. Het verschil tussen wat werkgevers theoretisch juist vinden en wat ze daadwerkelijk implementeren is verrassend. Een van de oorzaken is dat werkgevers voor de korte termijn voor de vraag staan hoe zij zich kunnen handhaven in één van de grootste recessies. Meest voor de hand liggend is dan om sterk te snijden in de bedrijfskosten. Driekwart van de werkgevers kiest vervroegde pensionering als crisismaatregel. Op de lange termijn krijgen werkgevers echter te maken met arbeidskrapte door het toenemend aantal gepensioneerden en het dalend aantal nieuwe werknemers op de arbeidsmarkt. Werkgevers worden geconfronteerd met een massale uitstroom van ervaren krachten. Ze zullen dus wel moeten sturen op de verhoging van de pensioenleeftijd om te overleven in de toekomst. Maatregelen die zij zouden kunnen nemen betreffen onder andere het regelmatig wijzigen van functies en taken ondersteund door scholing & ontwikkeling, externe jobrotatie, het aanpassen van het salarisbeleid en instellen van demotie mogelijkheden en flexibele arbeidsvoorwaarden aan te passen aan levensfasen. De onderneming die er in slaagt de maatregelen gericht op duurzame inzetbaarheid succesvol toe te passen in de praktijk is de winnaar van morgen!