“Als morgen de wereld vergaat, moet de laatste moordenaar vandaag nog worden opgehangen.” Het is een uitspraak van een van de grootste denkers uit de Verlichting, Immanuel Kant. Vergelding was voor hem de voornaamste reden om vóór de doodstraf te zijn. In diezelfde periode was de Britse filosoof Jeremy Bentham tégen, omdat het vanuit het oogpunt van preventie ook mogelijk is de samenleving te beschermen door iemand levenslang op te sluiten. Dr. Jacques Claessen: “In de 16e tot en met de 18e eeuw was de doodstraf een populaire publieke vertoning, om het volk af te schrikken en de macht van de staat of de vorst te tonen. Er zijn vele manieren om iemand om zeep te helpen. Je had de ‘eervolle’ manier: onthoofding met één goedgemikte slag van het zwaard en de oneervolle manier: wurging, ophanging, radbraking, verbranding, vierendeling en dergelijke. Tijdens de Franse Revolutie ontwierp de Franse arts Guillotin het naar hem vernoemde onthoofdingsinstrument, de guillotine, wat een relatief beschaafde, want snelle en pijnloze manier was om iemand een kopje kleiner te maken. Er doen allerlei spannende verhalen de ronde dat het hoofd daarna nog een paar seconden bewustzijn kende: als de beul het opraapte en aan de mensen toonde, zouden er nog rollende ogen of smakkende lippen zijn gezien. Geen idee of dat echt waar is.”

Hoe humaan en effectief is de doodstraf?
Uiteindelijk was het in de loop van de 19e eeuw, toen overal liberale democratieën opkwamen, dat de doodstraf in praktisch heel Europa werd afgeschaft. Althans in vredestijd, want direct na de Tweede Wereldoorlog veroordeelde het Bijzondere Gerechtshof in Den Haag onder anderen NSB-leider Anton Mussert nog tot de dood. “De doodstraf was lange tijd de ultieme vergelding, afschrikking en onschadelijkmaking ineen. Na verloop van tijd werd deze straf echter steeds meer als inhumaan beschouwd. In Nederland waren het in de 19e eeuw de liberalen in het parlement die vóór afschaffing van de doodstraf pleitten: de straf paste niet in een beschaafd strafrecht dat gericht was op de zedelijke verbetering van misdadigers. Ook werd de effectiviteit van de doodstraf steeds vaker in twijfel getrokken: leidde de doodstraf werkelijk tot afschrikking van potentiële daders en was de doodstraf werkelijk noodzakelijk ter bescherming van de samenleving tegen bepaalde daders of was levenslange opsluiting ook een mogelijkheid daartoe? In sommige gevallen kwam het volk zelfs in opstand tegen de overheid uit medelijden met de dader – dan is de doodstraf ook niet bepaald effectief te noemen.” De vraag is of de doodstraf op beschaafde wijze kan worden voltrokken. “De dodelijke injectie die tegenwoordig nog in ongeveer de helft van de Verenigde Staten wordt toegepast, leidde de afgelopen jaren een aantal keren tot een hevige doodstrijd en ook ‘deathrow’, de periode waarin mensen soms jarenlang wachten op de executie van hun vonnis, is niet erg menswaardig te noemen.”

Hoe humaan is levenslang in de gevangenis eigenlijk?
Levenslang betekent in Nederland levenslang, tenzij gratie wordt verleend. Maar de mogelijkheid tot gratie is in de praktijk al meer dan dertig jaar een schijnhoop gebleken, wat bij Claessen de vraag oproept of een levenslange gevangenisstraf wel humaner is dan de doodstraf. “Ik vraag mijn studenten weleens wat ze liever zouden hebben: levenslang opgesloten zitten met de garantie dat je nooit meer vrij zult komen, of de doodstraf. Vaak zeggen ze het laatste te verkiezen.” In 1986 werd voor het laatst gratie verleend aan een levenslanggestrafte in Nederland. Sinds een aantal belangrijke uitspraken van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens heeft Nederland zijn regelgeving omtrent levenslang gewijzigd: een levenslanggestrafte kan nu na 25 jaar detentie beginnen met re-integratieactiviteiten en verlof en na 27 jaar detentie komt er een ambtshalve gratieprocedure. “Maar in de praktijk is gratie nog steeds niet toegekend”, aldus Claessen. “De minister moet dat besluit nemen, maar dat is een politieke passant, de laatste jaren bovendien van de VVD of het CDA afkomstig. Rechtse partijen zijn vaker voor strenger straffen. Als je het mij vraagt, zou een rechter hierover moeten gaan, die onpartijdig kan wegen of er voldoende vergelding heeft plaatsgevonden en of iemand nog een bedreiging voor de samenleving vormt. Niet een politicus die bang is voor zetelverlies en zijn oren laat hangen naar de vergeldingsdrang van zijn electoraat.”

Alleen de wil van het volk kan straffen aanpassen of afschaffen
Maar voor zo’n wetswijziging is, net als voor het afschaffen van de doodstraf, een ander politiek klimaat nodig, een klimaat waarin de samenleving opkomt voor mensenrechten als het recht op leven en het recht op vrijheid. “Dit zijn geen zaken die je ‘top down’ door de strot van een land of een volk duwt.” Tijd is een belangrijke factor, leert ook de geschiedenis weer. “Het afschaffen van de doodstraf in Europa heeft indirect diverse revoluties vereist en ik verwacht niet dat het in de landen waar deze straf nog wordt opgelegd en voltrokken anders zal gaan. Daarom is zo’n ‘Europese dag tegen de Doodstraf’ zo belangrijk. Zodat de eerbied voor ieder mensenleven uiteindelijk de boventoon kan voeren.”