MOSaR meets Science in Court: overbevolkte gevangenissen
Op woensdag 18 juni organiseerden het Maastrichts Onderzoekscentrum voor Samenleving en Recht (MOSaR) en Maastricht Science in Court (MSIC) een gezamenlijk symposium over de overbevolkingscrisis in het Nederlandse en Belgische gevangeniswezen.
Alternatief voor korte gevangenisstraffen
Jacques Claessen, bijzonder hoogleraar Herstelrecht aan de Universiteit Maastricht, trapte het symposium af. In reactie op ‘code zwart’ in de Nederlandse gevangenissen is er onlangs een aantal noodmaatregelen getroffen, waaronder de vervroegde invrijheidsstelling van kortgestraften. Claessen vroeg zich hardop af waar de structurele oplossingen blijven. Hij wees erop dat Nederland naast ‘kampioen’ voorlopige hechtenis (50% van de gevangenen zit in detentie in afwachting van hun proces), ook een kei is in het opleggen van korte gevangenisstraffen: gemiddeld zitten gedetineerden slechts vijf maanden vast. Ongeveer de helft van de gedetineerden gaat vervolgens binnen twee jaar na invrijheidsstelling opnieuw in de fout. De maatschappelijke kosten van de vele korte gevangenisstraffen zijn hoog (401,- EUR per gedetineerde per dag), maar wat leveren zij de samenleving nu eigenlijk op? Claessen pleit voor het vervangen van korte gevangenisstraffen ten gunste van elektronische detentie (huisarrest met enkelband). Elektronische detentie is nu alleen mogelijk ter vervanging van de voorlopige hechtenis of tijdens een voorwaardelijke invrijheidsstelling, maar zou ook als zelfstandige straf opgelegd moeten worden.
Noodsituatie in België
Tweede spreker was Tom Vander Beken, hoogleraar Criminologie van de Universiteit Gent. Hij constateerde dat het Nederlandse ‘code zwart’ in België eerder ‘code lichtblauw’ zou zijn: al ruim tien jaar kampen onze zuiderburen met overvolle gevangenissen. In april stond de teller op 12.877 gedetineerden voor 11.040 daadwerkelijke plekken. Deze overbevolking heeft verwoestende effecten op het welzijn van gedetineerden en leidde dan ook meerdere keren tot een veroordeling van België door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens voor schending van het verbod op onmenselijke bestraffing. In België is al van alles geprobeerd: er is geïnvesteerd in meer gevangenissen, geëxperimenteerd met alternatieve straffen, via de wet gepoogd de oplegging van voorlopige hechtenis te verminderen en getracht om vreemdelingen na veroordeling over te brengen naar hun land van afkomst. Deze beleidsmaatregelen zijn echter getroffen zonder enige bestudering van hun effecten. De Penitentiaire beleidsraad heeft onlangs in scherpe bewoordingen gesteld dat ‘België zich in een absolute noodsituatie bevindt en onmiddellijk maatregelen moet nemen die snel effect kunnen sorteren op het stuk van de overbevolking.’ Concreet stelt de raad voor dat bekeken moet worden of de nog niet in uitvoering zijnde gevangenisstraffen tot één jaar, ofwel niet kunnen worden uitgevoerd ofwel op een alternatieve manier.
Inrichting van de gevangenis
Dat overbevolking in de gevangenis een verwoestend effect heeft op het welzijn van gedetineerden, weet ook dr. Esther van Ginneken, universitair hoofddocent criminologie in Leiden. Haar onderzoek gaat onder andere over de invloed van de inrichting van de gevangenis op het welzijn van gedetineerden. Hoewel wetenschappelijk bewezen is dat detentie ongunstig is voor het recidiverisico, blijkt uit een vergelijkend onderzoek dat Van Ginneken heeft gedaan tussen gevangenissen in het Verenigd Koninkrijk en Noorwegen dat het recidive-risico voor sommige veroordeelden in Noorwegen lager lag na gevangenisstraf dan na een alternatieve straf. In Noorse gevangenissen zaten gedetineerden niet alleen op cellen met meer daglicht en privacy, ook volgden zij een werkprogramma wat hun kans op een baan na detentie vergrootte. Een ander aspect dat grote invloed heeft op het welzijn van gedetineerden raakt aan wat Van Ginneken de ‘ethische detentiearchitectuur’ noemt. Daaronder valt onder meer de lichtinval, de mate van privacy, buitenruimte, de akoestiek, temperatuur, en de vormgeving van bezoekruimte. Uit onderzoek blijkt dat ook deze fysieke inrichting van een gevangenis bijdraagt aan het welzijn van gedetineerden en dus medebepalend is voor de mate waarin mensen al dan niet ‘beschadigd’ uit de detentie komen.
Fundamentele vragen
Tijdens de discussie met het publiek, waaronder zich ook mensen bevonden die werkzaam zijn bij de reclassering en in de rechtspraak, kwamen fundamentele vragen ter tafel: is de overbevolkingscrisis immers een ‘gevangenisprobleem’, een probleem van de strafrechtsketen of een maatschappelijk probleem? Politiek scoort het om in te zetten op meer en zwaarder straffen, maar wat levert dat de samenleving nu eigenlijk op? Komt de aandacht voor menswaardige condities in het gevangeniswezen wellicht voort uit ons diepgevoelde ongemak met bestraffing als opzettelijke leedtoevoeging? Detentie dient vergelding, maar waarom zouden alternatieve straffen die behoefte van vergelding niet ook kunnen vervullen? Kortom, het was een zeer boeiende middag en een mooie afsluiting van het academisch jaar.
E.Y. van Vugt
Eva van Vugt is als universitair docent staatsrecht werkzaam bij de capaciteitsgroep Publiekrecht van de Universiteit Maastricht. Zij verzorgt staats- en bestuursrechtelijk onderwijs in de bachelor Rechtsgeleerdheid en de master Staats- en Bestuursrecht.
-
‘Eenvoudig beter’ of onnodig complex? De bekrachtigingsprocedure bij onteigening
Deze blog verscheen op 22 januari 2025 op Nederland Rechtsstaat.
Na jaren van een wat sluimerend bestaan in de marge van het politiek-maatschappelijke debat, is het thema onteigening sinds 6 september 2021 weer onverminderd actueel. Op die dag lekten er plannen van het toenmalig demissionaire kabinet...
-
Grenzen aan grondgebruik
Met de uitspraak van Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State van 18 december 2024 en het vonnis van de Rechtbank Den Haag van 22 januari 2025 komt de ‘stikstofdiscussie’ en de daarmee gepaarde maatschappelijke onrust opnieuw onder de aandacht.
-
De EU-aanpak van desinformatie
Deze blog verscheen op 27 januari 2025 in De Hofvijver, de nieuwsbrief van het Montesqueieu Instituut.
Toegang tot betrouwbare informatie is het fundament van de rechtsstaat. Daarom vormt de verspreiding van desinformatie op sociale media een urgente uitdaging voor de Europese democratie.
