Liberale constitutionele ordes zijn kwetsbaar, want zij zijn gericht op vrijheden, en zij bestaan uit het balanceren tussen effectiviteit van de staat (in het verzorgen van zekerheid en veiligheid), democratie en de bescherming van grondrechten. Die balans wordt in liberale constitutionele ordes gezocht in scheiding van machten, in beschermingsmechanismen die op geschreven regels gebaseerd zijn zoals de onafhankelijkheid van rechters, maar ook in ongeschreven conventies en fair play. Of in het bestaan van procedures van advies en consultatie, het rekening houden met minderheden, en het zoeken van compromissen. Daarbij hoort ook het organiseren van tegenspraak zoals via een Ombudsman functie, open en pluralistische media, parlementaire controle en natuurlijk rechtspraak. Deze concepten zijn destijds ontwikkeld als instrumenten tegen misbruik, maar die lijken door nieuwe feitelijkheden en fenomenen omzeild dan wel misbruikt te (kunnen) worden.

Het idee achter dit onderzoek is dat een duurzame constitutionele rechtsorde uitgaat van een goede balans tussen meerderheidsbesluitvorming en bescherming van minderheden en oppositie en rechtsstatelijke waarden.

Populistische bedreigingen
Populisme in zijn meest gangbare definities focust zich echter niet op die balans, maar op het stipuleren dat de meerderheid altijd gelijk heeft en ook in de gelegenheid moet zijn haar wil door te zetten. Waarbij de populistische politicus veelal ook claimt de enige rechtmatige vertegenwoordiger van die volkswil te zijn en namens het volk het eigen standpunt door te zetten. En dat tegen die andere constitutionele waarden in: tegen respect voor andere opvattingen, tegen onafhankelijke instituties die de macht juist ook controleren. En soms ook door exclusieve macht toe te kennen aan een niet verkozen vertegenwoordiger, zoals tegenwoordig in Polen, waar parlement, premier en president van buitenaf worden aangestuurd door een niet aan het parlement verantwoording verschuldigde partijleider, Jarosław Kaczynski (het fenomeen van de back-seat drivers). Tegen het aldus perverteren van constitutionele instellingen stond de constitutie relatief machteloos, ook al bevatte die allerlei anti-misbruik mechanismes.

Tegen het in Polen apert contra allerlei regels opereren, zoals het niet publiceren van de regering onwelgevallige uitspraken van het constitutionele hof, of het simpelweg niet volgen van parlementaire besluitvormingsregels, blijkt een liberale constitutie niet goed opgewassen. Evident werd in strijd met de wet geopereerd, maar de effectieve onafhankelijke controle door parlement of rechter of anderen ontbrak want was monddood gemaakt. Nog ingewikkelder is de situatie waar constitutionele en andere (rechts-)instrumenten ter bescherming van de liberale orde met behulp van een gewonnen meerderheid worden afgeschaft of dusdanig veranderd dat zij de nieuwe machthebbers van dienst zijn. Denk bijvoorbeeld aan de verlaging van de pensioensleeftijd van constitutionele rechters in Hongarije, waardoor de regering in staat was om een groot aantal jonge, regeringstrouwe rechters te installeren en het Constitutionele Hof op die manier ‘in te pakken’.  

Is daar dan niets aan te doen?
Dat is uiteraard lastig, maar wel een opgave. Wat kunnen we aan constitutionele modellen sleutelen om populistische overheersing te voorkomen en te bestrijden en een balans te houden tussen de statelijke constitutionele waarden? Om daarover na te denken starten we aan de UM een onderzoeksproject voor de duur van twee jaar. Getiteld: Bescherming van de liberale constitutie in een populistisch tijdperk: mogelijk gemaakt door een subsidie van het Fonds Staatsman Thorbecke van de KNAW.

Prof dr Aalt Willem Heringa en dr Sascha Hardt gaan dat onderzoek uitvoeren naar de bescherming van de constitutionele rechtsorde tegen (populistische) bedreigingen waar traditionele constitutionele dan wel rechtsstatelijke waarborgingsmechanismen niet voldoende op lijken te zijn toegesneden. Het onderzoek bestaat uit een literatuurstudie en een analytisch vergelijkingsonderzoek naar de verschillende waarborgingsmechanismen zoals die in Nederland, Hongarije, Polen en Duitsland bestaan. Het doel is om uiteindelijk te kunnen bepalen waar in het staatsrecht nadere waarborgingsmechanismen ter bescherming van een uitgebalanceerde constitutionele rechtsstaat ontwikkeld kunnen worden.

Dit project past in de onderzoeksagenda van de sectie staatsrecht van de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Maastricht / Montesquieu Instituut over multi-level constitutionalisme en de bescherming van parlementarisme en rechtsstaat. De uitkomsten van het onderzoek, dat gaat lopen tot 2020, zullen worden gepresenteerd in boekvorm en ander (wetenschappelijke) publicaties; ook zal worden gewerkt aan een symposium voor de ontwikkeling van en bespreking van voorstellen en toetsing van de analyses.

 Meer blogs op Law Blogs Maastricht