Barrières

De emeritus-hoogleraar, gespecialiseerd in toegepaste psychologie en in het verleden onder andere decaan van de Faculty of Psychology and Neurosciences aan de UM, raakt met zijn opmerking een gevoelig punt in de discussies over Open Access. Nog altijd zijn het de vooral gerenommeerde wetenschappelijke tijdschriften die barrières opwerpen als het gaat om het vrij delen van wetenschappelijk onderzoek en publicaties. Zouden die het loodje leggen tijdens de onvermijdelijke digitalisering, dan is de weg vrij voor Open Access. Nu al groeit het aantal onafhankelijke, digitale publicatieplatforms en neemt de druk op de gevestigde orde toe.

Publicaties

“Nou”, tempert Gerjo Kok de verwachtingen in zijn werkkamer in het universiteitsgebouw langs de A2, “zo eenvoudig is het allemaal niet. Er zijn nog steeds heel veel wetenschappers en onderzoekers die sterk hechten aan publicaties in bladen als Nature en The Lancet om er enkele te noemen. Vakgroepen en universiteiten worden beoordeeld op het aantal publicaties in de gevestigde tijdschriften en citaties daaruit. Zomaar negeren gaat niet. Ook maken de grote uitgevers zelf de slag naar digitale uitgaven. Ze ontwikkelen nieuwe verdienmodellen. Niet langer wordt alleen abonnementsgeld gevraagd aan de universiteiten, ook moet betaald worden voor publicaties. Er worden contracten en special deals met universiteiten gesloten. Papier of digitaal is dan niet meer relevant. De rol van de uitgevers is nog lang niet uitgespeeld.”

En de vraag is ook of dat moet, vervolgt de professor. “De meeste bekende uitgevers leveren goed werk. Ze leveren tekstredactie, zorgen voor opmaak en verspreiding. En, heel belangrijk, ze tekenen voor gedegen en betrouwbare peer reviews van artikelen. Als dit goed gecontroleerde reviewsysteem verdwijnt, dan moet er iets nieuws voor in de plaats komen. Het kán, universiteiten zouden zelf zo’n systeem kunnen opzetten. Maar daar komt heel veel bij kijken. Er zit een commerciële component aan, er zal geconcurreerd moeten worden met commerciële uitgevers. Dat is niet het sterkste punt van universiteiten.”

Reviewen

Ook het reviewen wordt een heikel punt. “Er wordt zo ontzettend veel gepubliceerd en elk jaar neemt het aantal artikelen en proefschriften exponentieel toe. Ik krijg elke dag wel een reviewverzoek en dat geldt ook voor heel veel ervaren collega’s. Een review is arbeidsintensief, tijd die er meestal niet is. Ook staat er geen vergoeding tegenover en dus is het niet verplicht. Het is in wezen vrijwilligerswerk. Alleen als reviews ingebed worden in het dagelijks werk van een wetenschapper, dan zou het systeem wezenlijk kunnen veranderen.”

Een revolutie op korte termijn verwacht Gerjo Kok dus niet. Maar hij ziet wel het speelveld veranderen. Steeds meer wetenschappers pleiten voor Open Access en Open Science en zoeken andere platforms en kanalen. Gerjo Kok hoopt dat de gevestigde uitgevers door de toenemende druk water bij de wijn doen. “Eerlijke tarieven voor het publiceren en ook meer gegevens openbaar maken voor raadplegen én gebruik. Ik zie nog altijd dat datasets die de basis vormen van onderzoeken vaak niet toegankelijk zijn. Ook deelonderzoeken die niet ‘pasten’ bij een onderzoek of niet goed waren uitgevoerd, zijn vaak niet vindbaar. Ik vind dat echt álles te traceren moet zijn, dan pas is er sprake van zuiver onderzoek en Open Access.”

Afrika

Open Access kan ook een belangrijke rol spelen in de ontwikkeling van het universitair onderwijs in arme landen. “Mede begeleiden we structureel elk jaar enkele promovendi uit een aantal Afrikaanse landen bij de Faculty of Psychology and Neurosciences van de UM. Zij krijgen zo toegang tot alle bronnen van onze eigen universiteitsbibliotheek. Zelf hebben de uni’s in Afrika daar geen geld voor. Via de promovendi ontsluiten we die kennis. Het zou natuurlijk beter zijn als de bronnen goedkoper worden of helemaal gratis. Uiteindelijk wordt wetenschap betaald door de maatschappij en is het vreemd dat uitgevers daar nog eens geld mee verdienen. Geld dat ze slechts ten dele investeren in betere zoekmachines en toegankelijkheid. Ik begrijp echter ook de rol van uitgevers, de commerciële factor. Ik denk dat andere platforms de komende jaren terrein winnen, maar dat ook de bekende uitgevers bestaansrecht hebben.”