Tuberculose mag een ziekte uit het verleden lijken, in werkelijkheid is het een probleem van het heden en de toekomst. Het is meest dodelijke infectie ter wereld, met jaarlijks anderhalf miljoen doden. Prof. Peter Peters van de Universiteit Maastricht werkt met behulp van zijn ultrasterke microscopen aan meer kennis over deze bacterie, die ook onze westerse gezondheidszorg bedreigt. Tuberkelbacteriën, die TB veroorzaken, blijken namelijk niet stil te zitten. Net zoals de mensaap ooit evolueerde tot mens en ons DNA nog steeds mutaties ondergaat die we doorgeven aan volgende generaties, ontwikkelt ook de TB-bacterie zich om antibiotica te omzeilen.

TB in Nederland
En zo zijn er de afgelopen jaren TB-bacteriestammen ontstaan die zich niet laten bestrijden door de meeste van onze antibiotica (Multi Drug Resistant TB, ofwel MDR-TB, waaraan een half miljoen mensen lijden) en zelfs stammen die zich door bijna geen enkel medicijn meer laten doden (Extensively Drug Resistant, XDR-TB, vijftigduizend patiënten). De meeste gevallen komen voor in landen met relatief lage inkomens, maar ook binnen de EU zijn jaarlijks 29.000 nieuwe MDR-TB- gevallen. “Ook in Nederland worden een tiental MDR-TB gevallen per jaar behandeld”, zegt Peter Peters, “en TB-controles kosten Nederland jaarlijks 34 miljoen euro. Uit een steekproef onder Syrische vluchtelingen bleek in 2015 dat 11% TB onder de leden had. Mensen reizen tegenwoordig de wereld over en daarmee reizen de bacteriën met ze mee.”

Amerikaans Actieplan
De ernst van het probleem dringt steeds verder door, ook bij regeringsleiders. In september 2016 committeerden alle 194 VN-lidstaten zich aan de actieve strijd tegen antibioticaresistente infecties. Vergelijkbaar met hoe klimaatverandering destijds hoog op de agenda’s werd gezet, slaan ze de handen ineen om de gezondheidszorg van de toekomst te beschermen.
Eind december 2015 kwam het Amerikaanse Witte Huis eveneens met een ‘actieplan’ om MDR-TB beter te bestrijden. ‘Als we hier niets aan doen, kan deze vorm van Tuberculose de vooruitgang die de afgelopen decennia werd geboekt in het bestrijden van TB teniet doen’, aldus het rapport. Anders dan andere bacteriestammen, die door de witte bloedlichaampjes binnen een paar weken worden afgebroken, blijft de TB-bacterie (ook de resistente stam) jarenlang in het lichaam aanwezig. Hij wacht zijn kans af, tot het immuunsysteem een zwak moment heeft, vanwege bijvoorbeeld chemotherapie of immunotherapie, en slaat dan toe.

Alarmbellen
Eind november 2015 publiceerde het wetenschappelijke toptijdschrift The Lancet  een artikel over antibioticumresistentie bij andere bacteriën, dat de alarmbellen bij Peters en collega’s deed afgaan. In China is een E. coli-bacteriestam gevonden die niet alleen resistent is tegen het laatste redmiddel dat we hebben op antibioticagebied (Colestine), maar die deze resistentie ook kan overgedragen op andere bacteriestammen, zoals Klebsiella en Pseudomonas. “Als je een blindedarmoperatie ondergaat, of een implantaat krijgt, zijn dit de eerste bacteriën die toeslaan en je doodziek maken. Preventief krijg je daarom antibiotica bij zo’n ingreep. Maar als de antibiotica dus niet meer werken, heb je kans te overlijden. Aan een eenvoudige blindedarmoperatie.”

Positief nieuws
Liever zou de hoogleraar Nanobiologie positief nieuws vertellen. En dat is er ook deels wel. “Wij proberen via wetenschappelijk onderzoek dit probleem aan te pakken. We werken hard aan een nieuw vaccin tegen Tuberculose. Het huidige is immers zestig jaar oud en voorkomen is beter dan genezen.” Als nanobioloog houdt hij zich bezig met de allerkleinste deeltjes van cellen: eiwitten en hun ‘fabriekjes’ onder andere de ribosomen. Dankzij microscopen waarmee je in theorie een krant zou kunnen lezen die op het maanoppervlak ligt, brengt hij met zijn groep de tuberkelbacterie in beeld. Er blijkt een tiental eiwitten uit de celwand naar buiten te steken in de vorm van complexe naaldjes. “Wij proberen hier in Maastricht bij te dragen aan het ontrafelen van de 3D-structuur van die naaldjes, want daar kunnen vaccinologen een vaccin op ontwikkelen. Voor de preventie en behandeling van HIV worden op dit moment al vaccins op deze manier ontwikkeld.”

Antibiotica-cocktail
Ook de HIV-‘cocktail’ van drie medicijnen, is volgens Peters een goed voorbeeld van hoe nanotechnologie ingezet kan worden. “Het is de bedoeling ook een cocktail van antibiotica te ontwikkelen die passen in de eiwitfabriekjes. Zo voorkom je dat een resistente bacterie binnen een week uitgroeit tot honderden miljarden bacteriën.”
Peters beseft dat hij geen heel prettige boodschap vertelt en trekt zelf de parallel met klimaatverandering, waarover een paar jaar geleden ook een ‘inconvenient truth’ verteld werd. “Ook daar heeft het jaren geduurd voordat men inzag dat het een serieus probleem is, dat de hele wereld gaat raken, niet alleen de gebieden die onder de zeespiegel liggen. Zo is ook tuberculose geen ver-van-ons-bed-show.”

Door Femke Kools

Meer over de Europese Antibioticadag
Lees ook het persbericht 'Wereldreizigers importeren vaak multiresistente darmbacteriën' (16-11-2016)
Bekijk ook ‘Struggle to live’ van James Nachtwey op Youtube, over de gevolgen van tuberculose vandaag de dag in de wereld. Bekijk ook de TEDtalk van journaliste Maryn McKenna ‘What do we do when antibiotics don’t work anymore?’ op Youtube.

Wat kan ik zelf doen?
Zo gezond mogelijk leven om je immuunsysteem op peil te houden en een antibioticakuur netjes af te maken als je er één krijgt voorgeschreven. Net zoals bij het ‘broeikaseffect’ is het probleem zo groot dat alleen internationale samenwerking (en in dit geval veel meer wetenschappelijk onderzoek) het kan oplossen.