Er gaat bijna geen week voorbij of de pensioenwereld is in rep en roer. De afgelopen tijd is veel nieuwe wet- en regelgeving verschenen en door de financiële crisis gaan pensioenen mogelijk gekort worden. De deelnemer is verontrust. Hij dacht op weg te zijn naar een zonnig en zeker pensioen, maar hij wordt nu in hoog tempo geconfronteerd met een onzeker perspectief. Tegenwoordig moeten deelnemers al bijna experts zijn om te begrijpen wat op hen afkomt. Niet alleen blijken allerlei toezeggingen onduidelijk, maar ook de weg naar de finish (‘de pensioenleeftijd’) is mistig. De deelnemer moet een handje geholpen worden zodat hij tot een uiteindelijke pensioenvoorziening kan komen. Vandaag hopen we tot een hoop antwoorden te komen hoe die deelnemer te helpen. Hierbij staan we stil bij de thema’s wet- en regelgeving, risicobewustzijn, risicobeheersing, uitvoering en governance. 

De vraag die centraal staat in de presentatie van Brandsma is welke risico’s hij ziet ten aanzien van zijn pensioen. Aan de hand van deze vraag houdt hij de aanwezigen een spiegel voor en voert hij ze vanuit deelnemersperspectief langs de diverse risico’s en stelt vast dat het centrale risico transparantie is.
De grootste bezitting van een individu is, op zijn huis na, zijn pensioen. Informatie over pensioen is dan ook buitengewoon belangrijk. Lang was dit anders omdat werknemers het idee hadden dat alles wel goed voor hen werd geregeld, maar die tijd is geweest. De pensioenleeftijd gaat omhoog en ademt mee, de fiscale faciliëring van de pensioenopbouw wordt versoberd, de beleggingsrendementen zijn ontoereikend, de inflatie gaat weer toenemen, pensioenen worden gekort. Daaromwillen alle deelnemers tegenwoordig wel weten waar ze aan toe zijn. Daar zit dus een groot risico voor pensioenfondsen. Pensioencommunicatie aan individuen moet zodanig worden vormgegeven dat individuen overzicht en inzicht krijgen in de hoogte van het te verwachten pensioen en de risico’s die daaraan verbonden zijn. Op dit moment ontbreekt – ondanks alle inspanningen - dit overzicht en inzicht bij de deelnemers. Het merendeel van de individuen is onvoldoende pensioenbewust en bezit niet genoeg kennis om kritisch te zijn. De verantwoordelijkheid voor het welslagen van pensioencommunicatie ligt bij het pensioenfonds. Daarvoor is dan wel nodig dat pensioenfondsen voldoende personen met pensioenkennis en –ervaring in kunnen zetten. Door middel van communicatie met individuen moet immers contact en interactie ontstaan als gevolg waarvan de individuele deelnemer kennis en risicobewustzijn wordt bij gebracht. Veel pensioenfondsbestuurders hebben echter geen professionele communicatie-opleiding gevolgd. De noodzaak tot verdere professionalisering van het bestuur is soms pijnlijk duidelijk. Bovendien oefenen veel pensioenfondsbestuurders hun functie slechts parttime uit. En dit terwijl zij juist de personen zijn die de individuen moeten vertellen hoe hun op een na grootste bezitting in elkaar zit. 
Brandsma duidt vervolgens op het belang, maar ook op het gevaar van communicatie en transparantie met betrekking tot inflatie.  Zo ook ten aanzien van de stijgende levensverwachting, waarbij het het vooral om de resterende levensverwachting gaat en dat je dus naar een mee-ademende pensioenleeftijd moet gaan. Ook de onduidelijkheden omtrent de doorsneepremie en de jong-oud-discussie komen aan bod. Leidt dit ertoe dat we dan toch maar zelf moeten gaan (bij)sparen? Gelet op de huidige grote hypotheekschulden en de slecht renderende pensioenen, zou in dit verband wellicht nagedacht moeten worden over een koppeling tussen beiden en een andere aanpak. Dit leidt enerzijds tot een lagere pensioenopbouw, maar anderzijds wel tot een andere manier van vermogensvorming. Kortom, moeten individuen het heft in eigen handen nemen en zelf voor hun inkomen zorgen voor hun oude dag? Moeten zij doorwerken en een voorbeeld nemen aan Toyo Shibata, een Japanse dichteres, die debuteerde op 99-jarige leeftijd en onlangs overleed op 101-jarige leeftijd? Uit de presentatie blijkt dat het grootste risico van alle genoemde risico’s de transparantie is en tegelijkertijd blijkt dat die transparantie juist heel hard nodig is. Kortom nog veel werk aan de winkel voor de pensioenfondsen.

De ontwikkelingen in het pensioenlandschap laten een risicoverschuiving zien van de werkgever en pensioenuitvoerder naar de deelnemer. Het individu moet zich nog meer dan voorheen bezig gaan houden met een goede inkomensplanning, zodat hij hopelijk onbezorgd kan genieten van zijn oude dag als hij stopt met werken. Dat betekent dat deze persoon over een aantal vragen moet nadenken. Kan hij een inkomensplanning maken? Wat is voor hem (on)zeker? Waardoor wordt dit veroorzaakt? In hoeverre moet hij eigen verantwoordelijkheid nemen en hoe kan daarbij geholpen worden? Om de eerste vraag te beantwoorden – kan een individu een inkomensplanning maken? - zal hij moeten weten wat hij aan AOW gaat ontvangen en wanneer hij dit gaat ontvangen. Hij zal ook moeten vaststellen hoeveel pensioen hij gaat ontvangen en wanneer dit pensioen zal ingaan. Hier loopt hij al tegen de eerste knelpunten aan. Genoemd kunnen worden het uiteenlopen van de AOW- en pensioenleeftijd: hoe moet openliggende tijd opgevuld worden? Verder wordt het Witteveenkader versoberd: in hoeverre leidt dit tot een verlaging van het pensioeninkomen danwel in hoeverre verschuift de pensioeningangsdatum? Ook wordt pensioen al jaren niet meer geïndexeerd en worden kortingen toegepast: in hoeverre leidt dit tot een verlaging van het pensioeninkomen in relatie tot het ambitieniveau? Aftopping van de pensioenopbouw vanaf € 100.000: wordt het een nettopensioen waarmee rekening gehouden kan worden? Echtscheiding en verevening van pensioen: waar krijgt de ex-partner recht op en wat te doen met het pensioengat? Kortom, in de huidige tijd heeft de deelnemer met veel onzekerheden te maken die kunnen resulteren dat hij in de toekomst te maken krijgt met een lage pensioenuitkering en een onduidelijke pensioeningangsdatum. De tendens is ook dat mensen steeds meer eigen verantwoordelijkheid moeten nemen en hun eigen inkomensplanning moeten maken. Als dit van de deelnemer verwacht wordt, moet de deelnemer wel een handje geholpen worden. Deze hulp kan geboden worden door een fiscaal arbeidsvormneutraal pensioenkader te creëren. Gedachtegang bij dit systeem is dat iedereen dezelfde fiscale ruimte krijgt om zijn oudedagsvoorziening op te bouwen, ongeacht de aard van de van de werkzaamheden. Voor de werknemer, ondernemer, zzp-er, DGA geldt in dit systeem een even grote fiscale ruimte die ze kunnen benutten. Dat betekent dat wanneer er leemtes ontstaan in de opbouw van de oudedagsvoorziening de betrokken persoon er zelf voor kan kiezen binnen het gestelde kader aanvullende oudedagsvoorzieningen te treffen. In dit systeem wordt niet voorgeschreven bij wie die aanvullende oudedagsvoorziening afgenomen moet worden. Dit bepaalt de betrokken persoon zelf. Dat betekent dat de pensioenmarkt daar zelf ook op kan inspelen. De betreffende persoon zou kunnen kiezen voor banksparen of een lijfrenteverzekering, maar een pensioenuitvoerder kan ook in de behoefte voorzien door een aanvullende pensioenregeling aan te bieden.

De drie-eenheid Governance Asset Liability Management (ALM), Replicating Portfolio’s en Risicomanagement is niet meer weg te denken in de wereld van pensioenuitvoerders. Lange tijd is bij de aanpak van ALM niet de doelstelling, maar het resultaat van een rekenexercitie het uitgangspunt geweest. Kleynen heeft een nieuw soort ALM-model gevoed, “Governance ALM”, waarbinnen de doelformulering en randvoorwaarden uitgangspunt vormen. Dit model genereert geen optimale oplossingen maar brengt de ruimte van mogelijke oplossingen in kaart. Indien de randvoorwaarden te stringent zijn, wordt direct duidelijk dat de doelstelling niet haalbaar is. Het is dan aan het bestuur om de doelstelling bij te stellen, dan wel de randvoorwaarden te verruimen en vervolgens tot keuzes te komen. Dat leidt tot meer ex ante denken in plaats van achteraf repareren. Als de beleidskeuzes zijn gemaakt en geïmplementeerd, is het zaak om frequent te monitoren of de pensioenuitvoerder nog op koers ligt. Maatregelen dienen getroffen te worden als dat niet het geval is. ALM en risicomanagement dienen dus continue te interacteren. ALM-modellen hebben echter als nadeel dat het doorrekenen van één scenario al gauw uren duurt. Daarom heeft Kleynen naar een methodiek gezocht die uitkomsten van het ALM-model heel nauw repliceert, maar dat doet in een fractie van de tijd. Dat is de replicating portfolio geworden. Het idee hierachter is dat de feitelijke verplichtingenstructuur en de beleggingsportefeuille heel nauw benaderd kunnen worden door een tweetal beleggingsportefeuilles die het risicoprofiel van de beleggingen en verplichtingen zo goed mogelijk nabootsen. Deze beleggingsportefeuilles heten “replicating portfolio’s”. Het volgen van de feitelijke verplichtingenstructuur en van de feitelijke beleggingen komt dan overeen met het herberekenen van de marktwaarde van deze twee replicating portfolio’s. Je creëert een soort holistische balans en dat gaat razend snel. Nadat de replicating portfolio’s zijn geconstrueerd dient het risicomanagementsysteem geoperationaliseerd te worden. In de praktijk meet een dergelijk systeem vaak enkel de waarde van risicoparameters. Dat is eigenlijk geen risicomanagement, maar risicomonitoring. Het is de interactie tussen meten en beheersen die cruciaal is voor het welslagen van het risicomanagement. Daarom zijn de replicating portfolio’s van cruciaal belang. Deze voeden niet alleen het risicomanagement systeem met de waarde onder verschillende economische scenario’s, maar geven ook direct aan wat de impact is van beheersmaatregelen die getroffen kunnen worden. Het op een juiste manier inregelen van de drie-eenheid leidt ertoe dat een organisatie niet alleen in control is, maar dat ook blijft. 

Hoewel lastig in de praktijk hebben we graag zaken onder controle, maar in hoeverre hebben we dat ook bij de uitbesteding van pensioenprocessen? Bij de initiële selectie kijkt een pensioenfonds kritisch naar een uitvoerder, maar daarna wordt nauwelijks meer gekeken naar kwaliteitsaspecten en het waarmaken van de eerder gedane beloften. Vaak wordt het principe gehanteerd: als tijdig en volledig geleverd wordt wat afgesproken is en er geen / nauwelijks klachten zijn van deelnemers en gepensioneerden, gaat het goed en vragen pensioenfondsen (maar hetzelfde geldt voor werkgevers) niet vaak door op de onderliggende processen. Daarom zouden veel pensioenfondsen zich af moeten vragen of ze écht ‘in control’ zijn. Een belangrijk onderdeel in de stap van ‘controle’ naar ‘regie’ is het inregelen van een systematische controlecyclus samen met de pensioenuitvoerder. Een veelgebruikte en effectieve controlecyclus is de cirkel van Deming. Deze cirkel bestaat uit een stappenplan om tot verbetering en optimalisatie van processen te komen en zo tot een betere beheersing van de hele organisatie. De cirkel omvat vier activiteiten die generiek toepasbaar zijn op alle organisaties: Plan, Do, Check en Act. Over het algemeen is er voldoende aandacht voor de Plan en de Check-fase. Afspraken worden zorgvuldig vastgelegd in contracten en Service Level Agreements (SLA’s). Te weinig aandacht bestaat echter voor het beoordelen van de processen die leiden tot deze resultaten, de Do-fase. Te weinig wordt gekeken naar het waarmaken van de door de pensioenuitvoerder gedane beloften aan de hand van bijvoorbeeld ISAE 3402-verklaringen en kwartaalrapportages of het specifiek inregelen van processen naar de wensen van het pensioenfonds. Door zowel de Do- als de Check-fase grondig te doorlopen heeft het pensioenfonds de benodigde informatie om de pensioenuitvoerder concreet bij te sturen. Het bijsturen valt in de laatste fase van de cyclus, de Act-fase waarin een tweede verbeterslag te maken is. Volgens het principe van Deming is het verbeterproces een continu proces. Het doorlopen van de cirkel leidt tot continue verbetering van de processen en daarmee de beheersing en de kwaliteit. Alleen dan is een organisatie ‘in control’. De behoefte van pensioenfondsen om ‘in control’ te zijn van de uitbestede processen komt steeds verder naar voren. Op dit gebied zijn dan ook meerdere initiatieven ontplooid. Waar gaat het naartoe? Volgens Van Duijnhoven zullen de initiatieven uiteindelijk leiden tot ‘In Control Statements’ (ICS). Deze ICS geven de wijze van sturen, beheersen en toezicht houden weer, gericht op een effectieve en efficiënte realisatie van strategische en operationele doelstellingen alsmede het hierover op een open wijze communiceren en verantwoording afleggen ten behoeve van belanghebbenden. Door juist op voorhand meer inzicht te geven, worden overmatige vragen achteraf voorkomen. Verder is het van belang dat een pensioenfonds een volledig deskundig bestuursbureau instelt om de uitvoerder continu in de gaten te houden. Zo hoeven pensioenfondsen niet blind te varen op de rapportages van de pensioenuitvoerder en kunnen zij meer grip krijgen op uitvoeringsorganisaties.

Een pensioenfonds behoeft een duidelijke doelstelling voor bestuur, toezicht en verantwoording. Zij dient een koers te bepalen, te zorgen voor een behoorlijke taakvervulling, rekening te houden met evenwichtige belangenafweging, geschiktheideisen vast te stellen voor bestuurders, bestuursrechtelijke en civielrechtelijke handhaving te waarborgen en misbruik van pensioenvermogen te voorkomen. Wat is goed bestuur nu eigenlijk en wanneer is een pensioenfonds nu echt ‘in control’? De overheid is voornemens de kwaliteit van de bestuurlijke afwegingen en besluitvorming te verbeteren en heeft daarom het wetsvoorstel versterking bestuur pensioenfondsen openbaar gemaakt. Dit wetsvoorstel bevat drie verschillende bestuursmodellen voor pensioenfondsen; het betreft het paritaire bestuursmodel, het externe bestuursmodel en het gemengde bestuursmodel. Het eerste model is een aangepast bestaand model, de laatste twee modellen zijn nieuw. Wat moet beter? De kwaliteit van de bestuurlijke afwegingen. Deelnemers, slapers, gepensioneerden en de werkgever moeten zich op een evenwichtige wijze vertegenwoordigd kunnen voelen, maar dit lijkt een onmogelijke opgave. Ten minste één voelt zich te kort gedaan. Geen wonder dat een bron van civielrechtelijke procedures is ontstaan. Beroepspensioenfondsen blijken minder moeite te hebben met de invulling van een evenwichtige belangenafweging. Welke lessen kunnen ondernemings- en bedrijfstakpensioenfondsen hiervan leren? Allereerst is het van belang de pensioenverwachtingen te dempen, beloof liever minder, maar wel een zeker pensioen. Zorg dat de financieringsverplichtingen ‘hard’ en opeisbaar zijn, limiteer de financieringsverplichting van de werkgever en vereenvoudig de belangenafweging. Laat de governance, toezicht en handhaving volgen.