Er zijn verschillende invalshoeken van waaruit je een dergelijk initiatief kunt bekijken. Een klassiek argument is wellicht dat het raar is dat de overheid niet ingrijpt en betaalbare woningen ‘afdwingt’. Uiteraard zijn er daar ook initiatieven op zowel landelijk als lokaal niveau. Zie bijvoorbeeld de mededeling van minister De Jonge over de komst van 100.000 betaalbare koopwoningen per jaar tot 2030.

Er zijn ook inventieve private spelers actief op deze markt. Juridisch koop je een stuk grond en alle gebouwen, constructies en beplantingen die daar duurzaam ter plaatse aanwezig zijn. Wij noemen dat natrekking met de grond. Via een zogenaamd recht van opstal kan de eigendom van de grond (vaak het duurste element in het geval van een starterswoning) gesplitst worden van de eigendom van het gebouw.

Een andere optie is om grond in erfpacht uit te geven. Ook dat is een goederenrechtelijk recht (d.w.z. een recht aan de grond verbonden en niet direct aan een persoon, zodat het mee overgaat met de eigendom van de grond en zo zekerheid biedt aan de erfpachter). De eigenaar van de grond blijft eigenaar maar geeft een gebruiker een langdurig recht om de grond te gebruiken al dan niet in combinatie met een opstalrecht zodat de gebruiker eigenaar van het gebouw wordt. In ruil daarvoor betaalt de gebruiker een vergoeding in de vorm van erfpachtcanon. Ook dit is veel in het nieuws omdat grote steden zoals Amsterdam, Rotterdam, maar ook Maastricht, op deze wijze grond uitgeven om ook controle te houden over de bestemming. Immers, de erfpachtvoorwaarden kunnen van alles bepalen; bijvoorbeeld dat gebouwen in de binnenstad van Maastricht wit, rood of mergelkleurig mogen zijn. Houdt de erfpachter zich daar niet aan, dan riskeert deze verlies van zijn recht of andere sancties.

De erfpachtconstructie maakt betaalbaar wonen daarmee niet per se mogelijk. De gemeentekas moet ook gevuld worden. Private erfpacht bestaat ook en voedt natuurlijk vooral de portemonnee van de grondeigenaar. Recentelijk liet Sander Schimmelpenninck in zijn VPRO serie ‘Sander en de kloof’ nog prachtig zien dat dit soort constructies vooral degene helpen die al vermogen hebben.

In het goederenrecht noemen we dat ook wel het magneet-beginsel. Als je eigendom hebt - en dat is een belangrijke vorm van vermogen (of kapitaal in economische termen) - is het makkelijker om meer eigendom te krijgen. Heb je niets, dan is toegang tot de wereld van eigendom vele malen lastiger. Een kort voorbeeld om dit te illustreren: een eigenaar die per ongeluk langdurig een stuk grond van iemand anders gebruikt - bijvoorbeeld omdat een schutting niet goed staat omdat buren zich vergissen in de erfgrens - wordt na verloop van tijd eigenaar van dat stukje grond (verkrijgende verjaring). Iemand die geen eigenaar is en een stuk grond langdurig gebruikt is een ‘kraker’ en zal nooit toegang tot een recht van eigendom krijgen.

Dat brengt mij terug bij de vriendengroep uit Hegelsom. Deze jonge starters laten zien dat er nog een weg is. Niet zonder maar MET de overheid werken zij aan het realiseren van een kleine gemeenschap (de woningen) binnen een gemeenschap (het dorp/de gemeente). Samenwerken is daarbij essentieel om deze starters in staat te stellen een volwaardig leven voor zichzelf te creëeren. Deze hardwerkende starters hebben vermogen in de vorm van geld en banen, maar geen toegang tot de reguliere woningmarkt omdat ze niet vermogend genoeg zijn. De grotere gemeenschap helpt nu deze kleinere gemeenschap om hun woonwensen te realiseren. Op hun beurt, zullen de leden van de kleine gemeenschap teruggeven aan de grotere gemeenschap. Door zich in hun eigen dorp te vestigen blijven ze er actief als vrijwilliger, als sociaal netwerk en zorgen ze voor verjonging en aanwas voor de lokale basisschool. Uiteraard betalen ze ook belasting aan de gemeente.

Een andere manier van kijken naar eigendom, met andere woorden, waarbij niet direct waardevermeerdering van die individuen die al eigendom hebben, maar de gemeenschap centraal staat, biedt opeens andere kansen. De gemeente, die nu eigenaar is van de grond, helpt. De gemeenteraad stemde terecht toe om dit initiatief te ondersteunen. Maar de jonge starters zullen het zelf doen, zelf betalen en uiteindelijk zelf mogelijk maken. Een publiek-private samenwerking zonder winstoogmerk maar gericht op geluk in de gemeenschap.

Dit soort initiatieven helpen ons om na te denken hoe we onze regels van goederenrecht kunnen toepassen in 2022. Duurzaamheid betekent niet alleen maar zorgen voor het klimaat, maar vooral ook voor de gemeenschap, gelijke kansen, en (lokaal) welzijn.